mércores, 13 de marzo de 2024

Iria Blanco na "Cicatriz" de Elena Velasco

Peza de Elena Velasco


(Sala Abanca da Estrada. Exposición "Cicatriz" da autora Elena Velasco. Do 1 ao 16 de marzo)... Moi recomendábel

E Gymnopédie no ambiente, con calma, silencio, introspección... Un caracol de arxila avanza sobre a babuxa turquesa. Esa é a primeira impresión que me trae a mostra “Cicatriz” de Elena Velasco. Aínda que por toda a sala se salpican as pezas cerámicas que coliden nos ollos pola realidade que transmiten. Algún texto da mesma artista e outros, oxalá cicatrizantes, da amiga Iria Blanco...

Iria

E depurativa ou catártica podería definirse esta exposición que nos traslada veracidade na dor das persoas que padeceron enfermidades oncohematolóxicas. Elena avanza, pero outras pombas voaron e deixaron o camiño... Rulan nas touzas dende a cor do caolín sobre un niño verde en esperanza.

Iria

E Belén recupéranos a voz da irmá librada: “Iria tiña unha xenialidade case tola, pero sen pretensións de resultados artísticos. Debuxaba cousiñas como método terapéutico durante o proceso clínico”. Interrompe de novo Erik Satié, pero propicia o ambiente reflexivo e empático.

E por certo, cando a cicatriz foi antes palabra e bosque de xestas? Ambas chagas medraron xuntas. Cavilaban neses torques e aros de ouro (vida, ledicia, saúde) baixo o virus mutante que fai saltar todos os demos dos infernos [Non Draco Sit Mihi Dux]. As Revelacións de San Xoán espreitan detrás dos espellos, porque non esquezas que ti, ela, eu... tamén podemos ser escollidos neste azar coma un azor, presas sorprendidas, cicatrices rabuñadas.

E sobre unha mesa, de insípido cromatismo corporativo, un hematíe sen corazón, furado até o núcleo, incrédulo e arrieiro no torrente. Porque sabedes, hai veces que o becho, tal anemone, non é quen de caer na gaiola e ser atrapado, estende o tentáculo, repta. Paranoia, derrota, claustrofobia dende unha vida monacal nunha cama da enfermaría, non arrandean rosarios na parede, caen unicamente rosas e perfumes sobre as sabas no momento en que soñamos con Exipto [Horus, o falcón mitrado, guerrea man a man convosco].

Peza de Elena Velasco

E seica a Ele. lle transferiron as células nai da súa irmá, irmandade celular que apreixa o útero da nai. Outras, por desgraza, non tiveron a sorte de ser compatíbeis: envexa por non participar no acto solidario de entregar esencias dun corpo a outro [Beit lahem sente a guerra no deserto].

En perspectiva oblicua, dous puntos de fuga atrapan no cuadrilátero e no arco capaz as mulleres apuntadas na bitácora dos mares do sur... Un útero ferido coma un diaño con cornos observado por un ollo astral (ao estilo da furia do Gernika). Observa e escoita o “Amor Fati”... mentres musita o prezo que tivo que pagar para seguir viva: “as miñas perdas orgánica, o que o ollo alleo non ve”, pero que todas e todos deberiamos contemplar.

Peza de Elena Velasco

E porque esta mostra, dura e sincera, serve para aprendermos a calzar os zapatos dos demais, aínda que non sexan do noso número e do modelo que nos guste: “Noto que as cousas non van ben cando ós meus 25 anos papá ten que axudarme a poñer os zapatos”. Calcemos as babuchas de Iria, mentres a súa efixie resplandece nos vidros e pregunta polas primaveras futuras... Acaso lle asistiu Vivaldi para lle dar tamén un século de veráns? E ela, a miña a amiga, buscando o recendo encarnado dunha papoula nun campo sen cereais. Que efémera foi esa flor e tamén esta, dando tanta cor á aridez do asfalto...! Porque lembremos, non houbo Pan entre os pastores nin deuses que protexesen o fogar. Camiños, congostras, apertas, apreixos, beixos... o único antídoto que resulta útil na fatiga do corpo e da mente [A aperta, sen dúbida].

E Iria recorda “o ruído das follas secas ao pisalas”, mentres pregunta polos museos de París, por Praga, Venecia, as igrexas románicas, as vacas do país e as bolboretas. Penélope segue na noite dos tempos: “Fíanme e desfíanme sen o meu consentimento” (Iria dixit). E pensa en Santo Agostiño. Talvez un día, nun soño común, viaxaremos a Hipona... Talvez recuperemos a memoria dende a arxila e a palabra. Talvez volvamos percibir a calor das mans e a cor da ledicia.

Iria


mércores, 28 de outubro de 2020

O Segredo de Clotilde... Versos da y-alma



(Publicado no 'Diario de Caldas',
suplemento do Diario de Pontevedra,
28 de outubro de 2020, p. 3)

Na memoria de Clotilde

Clotilde
Quizais nun día coma o de hoxe, solleiro e con certa atmosfera húmida, puido acontecer un daqueles encontros. Ela tiña cinco anos menos ca ese mozo de Sebil que nacera nun ambiente de xentes campesiñas e canteiros; pero Clotilde tampouco vivía en casa farturenta, aínda que ter un tío crego outorgaba certo peso social pola contorna.

Século XX. Década dos anos dez. Están a rematar os últimos raios da década, a pólvora da I Guerra Mundial aínda se respira por algures e dise que vai haber eleccións españolas en breve. Un mozo sobe a costa da Ponte do Ramo, cruza o lugar da Igrexa e o lugariño de Cequeril, continúa por Mato até San Martiño da Laxe e logo A Penagrande, recuncho no que debe quedar coa súa namorada. Danse a man e, aínda que el xa anda por Compostela coa idea de estudar carreira, Clotilde percibe os calos do seu mozo, pois fora canteiro e axudara a dar barro e asentar perpiaños polas rúas de Cuntis e doutros lugares. Quizais pasean ás agochadas e el cóntalle cousas marabillosas das torres de Compostela, dos xardíns da Ferradura, do movemento estudantil... e de que unha nova Galiza se está a erguer. As Irmandades da Fala foran constituídas na Coruña, Santiago, Pontevedra, Ourense, por iso falar o idioma dos vellos non se ve mal, senón que é símbolo de compromiso coa terra e lealdade cos antepasados. Velaí que ese canteiro –alguén o chamou “O Xílgaro de Sebil”– ingresase nas Irmandades compostelás sen renunciar a dicir que se dedica aos traballos da pedra. 

É o ano 1918 e teima con se matricular na Escola Normal de Santiago co obxecto de ser mestre. Entra nos claustros de San Xerome, onde está instalado ese centro de ensino, por setembro do ano seguinte e asiste ás aulas do pedagogo Xosé María Moar Fandiño. Quen sabe canto tempo está aí! Pois ben certo é que en 1920 fica na cidade de Murcia para facer o servizo militar, concretamente no rexemento de infantaría número 37, segundo batallón, primeira compañía.

Década dos anos vinte. E alí se separan aquelas mans que un día pasearon xuntas, pero que talvez recibiron correspondencia por ambas partes. Sexa como for, a relación non prospera, algo terían que ver as familias (ou non), as circunstancias (talvez) e o afastamento (abofé que si). Mais o cariño sempre está presente, alén de saberse gardar o respecto e que ninguén ouse falar mal do outro. El, que xa gusta do verso, antes quizais da despedida xa recita algunha composición á súa namorada. E de non ser así, queda constancia dos seus sentimentos nun par de composicións que saen recompiladas xunto con outras nun poemario titulado “Agarimos: Versos da y-alma”. 

O de Sebil lanza esta obra en Compostela no ano 1921 e di que a rematou por agosto dese ano. No tocante aos versos que lle dedica á súa outrora moza, titúlaos co nome dela (Clotilde) ao tempo que sinala que son “pra unha rapaza de quen estuven namorado xa hay tempo”.

Á moza chéganlle esas palabras ás súas mans, retenas no seu pensamento e gárdaas coma ouro en pano. Tanto é así que quixo aprendelas e recitalas en voz alta, sen medos e con agarimo. Pero aquel que outrora a quixera, continúa por 1921 a compor unha outra peza lírica para lembrala e dar constancia dese feito. Mais non estamos seguros de que Clotilde tivese constancia deste texto. O canteiro –que aínda non é mestre– rotula a nova composición co título “Querer” e ve a luz na edición do 20 de xaneiro de 1922 da revista Vida Gallega. ‘Querer’ porta canda si unha dedicatoria que revela o nome da destinataria: “Pra ti que xa sabes que te quero tota[l]mente, y-e che gardo no meu peit’un corazón ¡¡Clotildiña!!”. Finaliza sinalando que se escribe en “Cuntis, Sevil, MXMXXI”.

10 de outubro de 2017:
Unha neta de Clotilde, de nome Beatriz, envíame unha mensaxe. Preséntase e pregunta –como biógrafo do canteiro– se coñezo un poema que este lle dedica á súa avoa e que fala dos “seus ollos feiticeiros”. Abro o exemplar do poemario, rebusco con agarimo nos versos e –escaneados– fágollos chegar. Ela narra a historia da súa avoa, Clotilde Rodríguez Lorenzo (de San Martiño da Laxe – Moraña, nacida en 1900), do momento no que aprende ese poema, o que adoita recitar ás crianzas e quizais outrora tamén ás súas catro irmás. Porque Clotilde ao final casa no lugar do Souto, nesa mesma parroquia, en 1930. E foi feliz –abofé– e tivo un par de fillos (Marina e Moncho) que recolleron en pano de seda esa fermosa historia cifrada en verso e en comentario familiar.

Porén, el nunca casou, aínda que tivo parella, e chega a mestre, xornalista, escritor, sindicalista, político, avogado, preso... Unha bala, e outra e outra bala... Un compañeiro cae e el tamén: fusilados todos. Porque  hai quen quixo arrebatarlle a vida, ao igual que a tantos miles de republicanos, homes e mulleres de ben. Porque alí o deixaron ciscado coma un farrapo vello para queimar. Porque alí na foxa de Boisaca, dende o 12 de setembro de 1936, guindárono para non ter lembranza. Nos anos cincuenta a súa familia, con medo, traslada ao camposanto de Sebil os restos mortais daquel que buscara a igualdade xurídica para a muller e o home (aínda hoxe se está con iso!!). 

Só de cando en vez, mans ignotas depositan margaridas sobre esa laxe que segue anónima e atesoura a dignidade. Non houbo maceta e punteiro que cicelasen tres estrelas –tal correa de Orión– cabo dun epitafio austero para el: “Xohán Xesús González (1895-1936) – canteiro, poeta e Galego... En Compostela soterraron a semente” (que diría outro bardo: Ferrín).

Xohán Xesús González



Publicado no 'Diario de Caldas', suplemento do Diario de Pontevedra28 de outubro de 2020, p. 3.



martes, 20 de outubro de 2020

O PERGAMEO DE ARCOS DE FURCOS (ano 898)



Dende as páxinas do Sermos Galiza, na edición do 20 de decembro de 2018 (número 327), Emma Pedreira e máis eu publicamos un artigo para conmemorar a redacción dun pergameo procedente do mosteiro de San Breixo e San Martiño de Arcos de Furcos. Este cenobio dúprice (provisto de dúas comunidades relixiosas: feminina e masculina) asenta baixo a sombra do Castro de Arcos e na proximidade de pequenos regos de auga polo século VIII, aproximadamente. O lugar, chamado o Mosteiro, conserva un certo halo enigmático, malia que a realidade indica que no ano 898 os monxes e monxas do cenobio asinan un pacto de renovación monástica co seu abade, por aquela altura un tal Adaulfo.

Entre os monxes figura unha muller que tomara votos de obediencia (deo vota - devota) de nome Fradegunda, cuxa sinatura fica entre aquelas persoas que subscribiron o citado pacto vinculábel coa regra de San Froitoso de Montelios (Braga).

Naquel 2018 cumpríanse 1120 anos da redacción do pergameo e quixémolo lembrar indicando cal foi a historia del. Así, escrito en Arcos de Furcos, voará cara ás instalacións monásticas de San Paio de Antealtares, de aí ás de San Martiño Pinario, logo aos fondos do Concello Compostelán, á Biblioteca da Universidade e na actualidade, coma un tesouro (e abofé que o é) fica no Arquivo Histórico Universitario de Santiago, onde o puidemos ver, aloumiñar coas mans cubertas de fío e cuns ollos que non daban creto do que tiñamos diante: a alfaia da palabra antiga.

Emma Pedreira, sen dúbida unha das persoas máis relevantes da escrita actual galega (e internacional), gustou de lle poñer voz (poética) a aquela devota que deambulou polas xeografías de Arcos de Furcos, que se entrega ao seu credo e que gusta de grafar o  signo que lle é propio, coma se for un peza de pan cunha cruz enriba posta a levedar. Esta sinatura puidemos reproducila para ser conservada polas xeracións vindeiras na retina e no papel impreso. Por iso agardo, máis ben agardamos, que vos guste este saboroso petisco de historia que recende a país. Se queredes lelo integramente non tedes máis que premer a sinatura de Fradegunda.




xoves, 9 de abril de 2020

A ANTIGA TORRE DE DONA URRACA (Caldas de Reis)

(Este texto foi publicado o día 8 de agosto de 2004 no suplemento Arousa, un mar de cultura do Diario de Arousa)

A torre de dona Urraca nun debuxo de Ramón Gil Rey (1842)
Museo de Pontevedra
E berraba con folgos entre aloumiños... non moi lonxe das beiras do Umia e do Bermaña, se cadra nunha das alcobas da torre de Caldas de Reis, segundo parece ser... Era un neno, o vinculeiro. A súa nai Urraca, raíña leonesa e condesa de Galiza, preñada do seu primeiro marido, Reimundo de Borgoña, entre prantos e suores trouxera ao mundo a aquel que se chamaría Afonso VII, quen ademais de ser rei da monarquía galega —dende os cinco anos de idade— herdaría os reinos de León e Castela en 1126, sendo este o porqué do seu alcume: O Emperador
Peza arquitectónica procedente da
torre, hogano fincada na igrexa de
San Tomé de Caldas de Reis
Logo da súa coroación na basílica compostelá en 1111, cerimonia que sería presidida polo bispo Xelmírez, Afonso recolle un importante patrimonio, no que se integraba aquela fortaleza onde supostamente o pariran. Con todo, a ausencia de cariño parental que se lle dispensou, motivada por situacións familiares, sociais, económicas e políticas, obrigarían aos condes de Traba a ocupárense da titoría do neno rexio.
Da patria galega de Afonso Reimúndez (que así era o seu nome completo) e da naturalidade caldense xa fixera declaración, outrora, coa Historia de los reyes de Castilla y de León, o prelado tudense Prudencio de Sandoval (1615), de quen beberían Henrique Flórez, Antonio López Ferreiro e Hipólito de Sá Bravo.

Historia


Lintel armoriado da torre provisto
dun par de escudos (non confundir
coas armas de Castela e León). Hoxe
localízase nos lenzos exteriores  da
igrexa de 
San Tomé de Caldas de Reis
A fortaleza, da que tan só hoxe se conservan pequenas restingas arquitectónicas fincadas aos muros do templo parroquial de San Tomé de Caldas de Reis, a partir de 1147 pasa a integrarse no patrimonio do mosteiro de Sta. Mariña de Carracedo, cenobio que se atopaba relativamente próximo ao núcleo urbano. Concretamente neste privilexio facíase explícita a entrega dos mananciais quentes da referida vila así como varios conxuntos herdeiros das igrexas (ermidas ou parroquias) de San Sebastián, San Lourenzo, Bemil, Caldas e Carracedo. Mais pouco acougou esta construción castrense nas facendas da familia regular (se cadra porque a comunidade esvaeceuse de inmediato): xa no abrente do S. XIII aparece integrada dentro dos bens arcebispais de Santiago, así se declara nun documento (do 21 de marzo de 1214), que se reproduce no Tombo C do ACS, época que coincide co pontificado de Pedro Muñiz (1207-1224).
Noutras andainas históricas, en plena efervescencia irmandiña, tanto a vila caldense como outras da franxa meridional de Galiza (Redondela, Vigo, Pontevedra, Padrón, etc.), foron invadidas polo lendario Conde de Camiña, Pedro Álvarez de Soutomaior (“alias Madruga”); e, tras as axitacións emprendidas por diferentes caudillos, moitos dos bastións e construcións militares quedarían sensibelmente magoados. Do edificio que vimos a afondar, en concreto, faría subrepticio secuestro un fillo do señor de Lantañón (de seguro que se tratou do malogrado mariscal Xoán Gómez de Soutomaior), quen levaba por compaña a Pedro Arias (titular da casa de Aldao). Simultaneamente, outro potentado de igual reputación cós anteriores, Pedro Bermúdez de Castro (señor de Montaos), aproveitando como harpía esta ocasión, daría furto dun considerable volume da fábrica do inmoble caldense —rebaixándolle aproximadamente un metro da súa altura— e encarreirando o produto rabuñado cara a outra fortificación que si lle era de seu e que, asemade, se inscribía entre os símbolos autoritarios da redonda: a fortaleza de Penaflor (sita en Santo André de Cesar, briosa sobre o espello do Umia).

Arquitectura

Fiestra xeminada da antiga
torre. Na actualidade nos
muros de San Tomé de
Caldas de Reis
De introducírmonos xa en eidos arquitectónicos, en aspectos que procuran o rescate informativo deste inmoble caldense, cómpre indicar que se ben non se pode percibir hoxe unha tanxible visión da súa antiga presenza, sería interesante revisar as imaxes fotográficas conservadas no Museo de Pontevedra (en particular unha de Prieto) así como algún debuxo de R. Gil Rey (1842), ou ben do membro da Sociedad Arqueológica de Pontevedra E. Campo Sobrino (1908), quen bosquexan, indagan e rescatan a fisionomía do exemplar edificio. Aproximámonos, con isto, a un suposto concepto de como se debeu configurar a finais do medievo, mais para brunir a nosa hipótese mental debemos recorrer, iso si, ás descricións que dela se fai no preito Tabera-Fonseca (1525-1532), nunhas pescudas arcebispais do ano 1617 e logo de valorar as reflexións dun prezado manual: a obra Caldas de Reis de Hipólito de Sá Bravo.
Segunda xanela xeminada
da torre de dona Urraca.
Consérvase no templo de
San Tomé de Caldas
Contemplando todo este produto informativo logramos achegar a seguinte descrición. Por unha banda é mester manifestar que o recinto fortificado se atopaba circundado dunha muralla de terra e pedra, en cuxo seo se disporían o propio edificio castrense (ou torre) e varias dependencias secundarias, entre elas una casa chá —de fermosa aparencia— e na cal o arcebispo compostelán adoitaba celebrar misa cando a ela se dirixía. A parte superior da torre, que obviamente estaba merlonada así como provista dun tellado a catro augas, posuía unha louzá cornixa decorada con bezantes, ademais de rematar a súa estrutura superior con catro cubos, a  xeito de garitas, ergueitos en cadanseu vértice da cornixa.
Segundo parece ser, ademais das fiestras xeminadas e lumieiras góticas —unha delas estaba armoriada elebaba entre os seus emblemas unha castelo (quizais sobre ondas) e un león rampante. Ambos escudos esculpidos nun lintel consérvanse fincados nos lenzos da sancristía de San Tomé de Caldas, mais persistiu do mesmo edificio un perpiaño granítico no que se facía referencia á data dunha restauración medieval (posto que a torre abofé si existía no S. XII). A superficie epigrafada, que portaba os caracteres E : MCC : LXXVI, daba conta do ano 1238 e, á par, subliñaba a prelatura de D. Xoán Arias (1238-1266). 

Logo da derruba, a acción da Sociedade Arqueolóxica de Pontevedra

Logo de acontecer o acto homicida da derruba da torre en 1891, este “residuo” histórico sería rescatado da indolencia polo caldense D. Xosé Salgado Rodríguez, para de contado trasladalo ás instalacións museográficas que presidía en Pontevedra Casto Sampedro Folgar, as da manifestada Sociedad Arqueológica.
A desaparecida torre de "dona Urraca" (Caldas de Reis)
Para sermos agora máis completos, analisando de inmediato o conxunto arquitectónico a partir das descricións que posuímos do ano 1617, cómpre engadir ao xa declarado, ademais de que basicamente se atopaba todo nunhas condicións bastante propicias para a habitabilidade, a existencia dun corredor coa súa escaleira (en estado lamentable) que axudaba o servizo da torre coa casa chá. Tamén contaba cunhas cortes e ao carón do predio existía un pequeno eixido onde se chantaran varios grupos de árbores e xermolaba a planta do liño.
Só queda agora deixar renda solta á imaxinación e pensar... cavilar no desaparecido (mais non esquecido), lamentar o insulto ao patrimonio... Que nos sirva de lección ben aprendida para non reincidir nas desgrazas; aínda queda un núcleo antigo en Caldas de Reis por apreciar, porén contaminado pola especulación urbana e ameazado por unha eclipse, autoconsentida, de conciencia cultural e responsabilidade administrativa...

-Vaites, vaites!!!, que diría Castelao

xoves, 23 de maio de 2019

A CASA DA ESTRADA AO PÉ DO CAMIÑO FRANCÉS: UN INTERESANTE TEXTO MEDIEVAL


Maio de 2019 – Tempo para Antón Fraguas e tempo para os amantes do galego

Entre os fondos antigos da Fundación Penzol (Vigo) podemos recompilar unha serie de pergameos realmente interesantes para o municipio estradés, datábeis entre finais do baixo medievo e os albores da época moderna dos cales, algúns deles, xa fixemos mención ou extracto no ensaio titulado No medievo, castañas e castiñeiros como recursos económicos (edicións Fervenza 2018). Certo é que tales documentos non pertencen a unha unidade de instalación en exclusiva, senón que se atopan catalogados en diversos cartafoles. Varias ducias son as que espertan a nosa curiosidade pois, alén da relevancia que posúen dentro do contexto galego, son significativas tamén para a historia da bisbarra. E sinalamos isto último xa que un dos pergameos, que leva data do 20 de abril 1440, ligado ao casal do Preguecido, versa non unicamente sobre unha figura principal galega como é Álvaro Núñez de Isorna –bispo de Conca–, senón tamén sobre aquela fortaleza do señorío dos arcebispos composteláns que se ergueu na xeografía de Vea, referímonos á casa forte da Insua (da que temos tratado en múltiples ocasións). De toda a colección, o documento máis antigo a destacar redáctase en 1347 e trata sobre determinados herdos que en Santa Cristina de Vea pertencen ao mosteiro das clarisas de Compostela.

1.    Intención

Armas do Cabido de Lugo
(debuxo: Héitor Picallo)
Porén a intención de nos mergullar no contido de tales pergameos e na súa paleografía radica, fundamentalmente, no feito de tentar reconstruír –xunto co amigo e historiador Damián Porto Rico– a biográfica dun dos máis ilustres estradeses de finais do medievo e comezos do S. XVI. Referímonos ao deán lugués Gabriel Rodríguez de Casal de Raros, procedente das casas fidalgas do Preguecido (Santa María de Aguións – terra de Vea) e Casal de Raros (San Miguel de Moreira – terra  de Tabeirós). Residente na Corte de Roma e ao servizo dos Medicis, alén de ser comensal continuo e palafreneiro do papa León X, vémolo como espectador –e quen sabe se en certo xeito tamén resultou ser axente activo– no rexurdimento italiano, tanto no eido das artes plásticas como no que atinxe aos revolucionarios pensamentos que están agromar con ímpeto dende o humanismo. Da historia deste personaxe estamos a ultimar un ensaio que axiña ha ser unha realidade impresa, e que poderá colaborar talvez no engrandecemento da historia galega e, en bo grao, de certas historias locais (da Estrada, Cuntis, Lugo, Compostela...). Velaí que con este artigo facilitemos non só datos de contexto e biográficos dalgún persoeiro destacado, senón a transcrición íntegra dun pergameo escrito a finais de 1499 vinculado ao lugar da Estrada (hogano vila e urbe principal do municipio). Poderíamos certificar que este documento é un dos máis antigos que cita á Estrada, que se ben no pergameo vai ligado a un inmoble ou casa debía existir certamente tamén como lugar, de termos en conta outro documento redactado seis anos antes.

2.    Contexto histórico-social

Brasón do Pazo do Preguecido
(debuxo: Héitor Picallo)
O texto que se facilita no último apartado deste artigo vén a ser un contrato de compravenda estabelecido entre os irmáns Pedro e Xoán Rodríguez de Casal de Raros (II), tío e pai, respectivamente, do devandito deán lugués. Ambos personaxes, vinculados aos pazos do Preguecido e Casal de Raros, son fillos doutro Xoán Rodríguez (I), de quen ignoramos o nome da súa muller mais sabemos que debeu vivir na primeira metade do S. XV. Cómpre achegar que Casal de Raros é por aquelas alturas un couto xurisdicional situado en Moreira dependente de dúas institucións señoriais: o cenobio cisterciense de Santa María de Aciveiro e o cabido diocesano de Compostela. Por outra banda, o Preguecido está en posesión deses fidalgos da caste dos Casal de Raros dende a última centuria medieval, se ben é certo que os verdadeiros señores por concesión das institucións catedralicias compostelás resultaron ser, entre outros, o referido Álvaro Núñez de Isorna (arcebispo de Santiago entre 1445-1449) e o mariscal Sueiro Gómez de Soutomaior, señor das fortalezas de Lantañón (Paradela de Meis), A Lúa (Rianxo), A Insua (A Estrada), Montival (Cuntis)...
No que atinxe á contorna do lugar da Estrada, esta área estivera xunto co couto do Viso e a fortaleza de Guimarei controlados polos representantes da casa de Altamira, próceres que –como achegan os investigadores Luís Ferro Pego e Xosé Bértolo Ballesteros– desistirían de conservar determinados patrimonios na primeira metade do S. XVI, concretamente o bastión de Guimarei e os seus outros edificios principais e anexos. Así e todo, en 1493 Pedro Rodríguez de Casal de Raros e Maior do Pedregal son agraciados por Lopo Sánchez de Ulloa, conde de Altamira, cun gorentoso contrato enfitéutico: o lugar da Estrada e os patrimonios ligados a el, baixo a renda anual dun real de prata. Mágoa que este pergameo non se atope na mellor das condicións desexábeis, pois a súa lectura resulta empresa ben complicada por mor da veladura de tintas, por estar o pergameo bastante brunido e a existencia, outrora, de fungos que foron quen de deixar a súa pegada.

3.    Os protagonistas do documento

Noutra orde de asuntos, podemos sinalar que Xoán Rodríguez de Casal de Raros (II), o que se cita no pergameo de 1499 e que estamos a contextualizar, tivera certas relacións cunha dama da marxe dereita do Ulla (Vedra) chamada Sancha de Merín, de quen nace o deán lugués. Con ela non casa e si o ha facer en primeiras nupcias con Tareixa Rodríguez do Preguecido e, en segundas, con Urraca Ares de Soutomaior (descendente das casas de Lantañón, Sebil e Aldao, entre outras moitas de prestixio). Polo que se dilucida do texto, Tareixa xa finara por esas alturas e era outra muller, Urraca Pose, a cónxuxe do patriarca do Preguecido (quizais a mesma da casa de Lantañón que se cita noutros documentos). Xoán Rodriguez, que debe nacer na segunda metade do S. XV, continúa vivo en 1501 e falece antes de 1506, deixando non menos de once fillos e fillas, entre os que está o cóengo Gómez Rodríguez de Casal de Raros, fundador do vínculo e morgado do Preguecido (a 15 de xaneiro de 1556). Coa morte do patriarca é o seu fillo homónimo, o escudeiro Xoán Rodríguez de Casal de Raros (III), medio irmán do deán de Lugo, o que bote man do fogar familiar, pois queda ao coidado dos seus irmáns menores (“Afonso Rodriguez, et Rodrigo Fernandes do Pregueçido, et Jácome Rodrigues e María Rodrigues do Feal”).
Árbore xenealóxica da caste dos Casal de Raros
Isto no que atinxe ao comprador, mais no que se refire ao que estabelece a venda debemos sinalar que Pedro Rodríguez, veciño de Ouzande, fica casado con Maior do Pedregal dende cando menos 1493; porén consideramos que podería ser a mesma persoa que anos máis tarde, e logo do pasamento da súa dona, exerce de crego na mesma freguesía e é veciño do lugar de Penarada –segundo se indica en varios documentos conservados na Catedral de Santiago.
Seis anos máis tarde, Pedro Rodríguez cede a referida casa da Estrada e as súas herdades e devesas, localizadas en San Lourenzo de Ouzande e nas inmediacións dunha verea importante que denominan camino francés, ao seu irmán Xoán Rodríguez de Casal de Raros (II), aínda que no pergameo non se indique tal filiación. Este é o documento do que gustamos transcribir o seu contido. Velaquí queda para interese do curioso e do investigador.



4.    O texto, o idioma e a toponimia

O pergameo ten unhas dimensión en alto e ancho, respectivamente, de 120 por 312 milímetros; e en dezanove liñas redáctase un contrato de compravenda pasado perante Fernán Bieites, notario público xurado das terras de Tabeirós e Vea en substitución do seu verdadeiro titular, Alonso López Galos, de quen xa temos tratado noutras ocasións. O texto vai provisto dun par de folios anexos nos que se indica a información contida nesa vitela. Nun deles, con letra do S. XVIII, alértase que se trata dunha “venta que hizo Pedro Rodríguez, morador en la felegresía de San Lorenzo de Ouzande, a Juan Rodríguez de Casal de Nares, da Casa da Estrada que está so o Camiño Francés, en dicha felegresía de Ouzande, con todas sus heredades y devesas, fecha en 7 de noviembre de 1499, por an\te/ Revera \Fernán/ Bieitez, notario de tierra de Tabeirós. Escrivano Fernán Bieitez”.
Son testemuñas no acordo comercial o crego de San Lourenzo de Ouzande, Gonzalo Rodríguez, e entre outros un par de veciños das terras de Vea, nomeadamente Xoán Bouzón e Xoán Mancebo.
Integramente redactado en galego e con letra carolina, o texto elabórase no interior do templo de Santa María de Aguións (“foy feita e outorgada (n)a iglesia de Santa María d’Aguioos, que he en terra de Vea”) e leva data do 7 de novembro de 1499. Mais en relación co outorgante do mesmo, Pedro Rodríguez de Casal de Raros, consérvase nos mesmos fondos documentais un outro pergameo tamén redactado no idioma de noso. Trátase dun novo contrato de compravenda que, con data do 2 de novembro de 1501, axusta co seu irmán Xoán Rodríguez. Por medio del véndelle a esoutro fidalgo todos os herdos que posúe na xeografías estradesas (“as mynas erdades, e casas, e casares que eu teno en Terra de Vea e de Taveirós, e donde quer que las eu teño e ajo”).
No que atinxe aos nomes de lugar, aínda que esta sería unha tarefa propia da investigadora Clara Iglesias Cortizo, existe unha restra de topónimos reproducidos no pergameo que se nos fan moi suxestivos. Un par deles refírense a dous territorios: Terra de Vea, que engloba a organización administrativa localizada no val do mesmo nome (hoxe ligada á Estrada); e Terra de Tabeyroos, caso semellante ao anterior. Reuadulla –tamén citado– alude non así ás freguesías homónimas presididas polas devocións de San Mamede, San Vicenzo e Santa Cruz, senón a unha área territorial e administrativa denominada Ribadulla que totalmente diferenciada dende o medievo e que abarca, fundamentalmente, as terras do municipio actual de Vedra.
Dous son os nomes de freguesías estradesas que se mencionan, San Lourenço d’Ouçande e Santa María d’Aguioos; e tres as entidades de poboación. Con respecto a estas últimas debemos entender que o apelido da citada Maior posúe unha vinculación toponímica directa, pois Pedregal é unha entidade da parroquia da Estrada. Caso semellante acontece con de Cas de Raros, ou Casal de Raros na versión máis estendida, pois alén de denominar a unha familia, liñaxe ou caste alude a ese topónimo que resultou ser núcleo dun couto xurisdicional “sito en la feligresía de S. Miguel de Moreiras, en La Pica, junto al Puente de Zarandón”.  
A último hodotopónimo a ter en conta é o que deu orixe ao nome da actual entidade de poboación e vila da Estrada. Astrada procedería –se nos guiamos das investigacións de Clara Iglesias– do verbo latino strare ou do termo stratus que aluden, dun ou doutro xeito, a unha verea de evidente importancia socioeconómica que discorrería polas inmediacións e que sen dúbida é a mesma que no pergameo se documenta como camino francés.



5.    Criterios de transcrición e signos

Toponimia: preferiuse grafar do xeito que aparece na documentación orixinal, no entanto, resaltarémola en cursiva.
As transcricións efectuáronse verbo dos criterios máis habituais e segundo os signos que a continuación se reproducen e explicamos:

\ / Caracteres grafados sobre a liña ou chamadas á marxe.
[ ] Restitución certa do escrito cando existe unha lagoa no texto.
[...] Lagoa non restituíbel no texto.
(sic) Grafía aberrante non corrixida.
<cursiva> Texto omitido polo escribán, pero preciso para a comprensión do texto.
Manteranse co riscado as palabras que deste xeito aparezan.

6.    Transcrición do documento


(Aguións. 1499-11-07)

XOÁN RODRÍGUEZ DE CASAL DE RAROS (II), PAI DO DEÁN GABRIEL RODRÍGUEZ, ADQUIRE A CASA DA ESTRADA, AO PÉ DO CAMIÑO FRANCÉS

(Arquivo da Fundación Penzol, Colección de documentos B, PLA-04/199)

Ano do nasçemento do noso sennor Ihesus Chripsto de mill et quatroçentos ihs et noventa e nueve annos, septe días do mes de nobenbre, sepan todos que eu, Pero Rodrigues, morador enna freyguisía de San Lourenço d’Ouçande, por min et por minna muller, Mayor do Pedregal, et por todas nosas vozes vendo et firmemente outorgo para senpre a vós, Juan Rodrigues de Cas do Raros, et a vosa muller, Horraca Pose, moradores enna freyguisía de Santa María d’Aguioos, et as vosas vozes, convén a saver a casa d’Astrada, que está soo Camino Françés, para a parte do vendaval da freyguisía de San Lourenço d’Ouçande, con todas súas herdades et devesas, según que fasta agora eu o dito Pero Rodrigues tibin et posoýn, et véndovos todo a montes et a fontes por contía de tres mill et cen pares de brancas, que ja me destes et pagastes, et de que confeso et outorgo que soo entrego et ven pago, et renunçio a toda eixepçión, que non diga dello o contrario, et a lex dereito do aver  non dado nen contado en presençia do notario et testigos et todo juro, sennorío, vos, auçión et dereito, possisón et propiedade que eu ajo et \me/ pertençe en esto que vos vendo de min et de mina vos, o tiro e tollo et en vós et en vosas vozes o pono et traspaso por esta presente carta de venda. Et se máys val esto que vos vendo que a dita cotía, toda  esa  demassía vos dou en libre doaçón para senpre, et prometo de vos amparar et defender con esto que vos vendo para o qual vos obligo min e meus veens et de aquí en diante façades dela toda vosa voontade como de nosa cousa propia. Et esto prometo teer et conprir so pena do dobre da dita contía que page por pena quen contra elo vyer ou pasar, et a pena pagada ou non pagada esto fiqui firme et valla para senpre.
Et eu, o dito Juan Rodrigues, asý resçebo por min e por la dita myna muller absente, ven como se fose presente, que foy feita e outorgada <n>a iglesia de Santa María d’Aguioos, que he en terra de Vea. Testigos que estaban presentes Gonçaluo Rodrigues, clérigo de Sant Lourenço d’Ouçande, et Juan Bouçon et Juan Mançebo, moradores enna dita terra et outros.

Fernán Bieites, notario appostólico
Sinatura de Fernán Bieites
E eu Fernán Bieites, notario público jurado por la abtoridade apostólica et escusador de Afonso Lopes Galos, notario de Terra de Tabeyroos e Reuadulla, a esto que dito he, presente foy con os ditos testigos. Et después ben et fielmente et meu nome y sygno puge que tal he







(Textos e imaxes: Héitor Picallo, agás aquelas fotografías procedentes do Arquivo da Fundación Penzol)

sábado, 21 de abril de 2018

Mamá Dolores e outras flores da República

Na memoria de Dolores Buján Rajoy 
e Manuel Fuentes Vázquez

Dolores Buján Rajoy
A punto de se iniciaren –pousados e na friaxe da posguerra– os incertos anos corenta do século pasado, Mamá Dolores sacha nas leiras da casa, malia estar preñada da súa última filla, que había levar o seu mesmo nome e idéntica tenrura. É, aquela muller, un cúmulo de xenerosidade, e á súa porta non deixan de petar os seres máis humildes da contorna a quen nunca lles faltou unha cunca de caldo fervido, un caroliño de pan con touciño ou unha copiña de augardente (se a hai) para entraren en calor os seus corpos tolleitos pola xeada das desigualdades. 

Évos aquela muller a miña bisavoa, e dela gardo na gabeta da memoria non poucos e felices recordos –aínda que só a coñecín até os cinco anos, cando falece na súa casa, no fogar do Carrapucho, no lugar do Porto de Gómez.

Galiza, nai e señora (obra de
Uxío Souto) - Museo de
Pontevedra
Con ela percorro o mundo dos lagartos, na busca polos valados da casa vella, e apaño á rastela as primeiras mazás da miña vida, pequeniñas coma min e amarelas coma o sol. Os meus ollos conquistan con Mamá Dolores os hórreos da zona da Cantaleta e o cheiro dos marmelos que triunfan nos cumios das pólas que abaneaban detrás da humilde casa familiar. Ese foi o meu paraíso máis sinxelo e modesto, e ela había ser a miña única princesa na República dos soños máis nenos.

 Aínda que durante un tempo fora moza de Uxío Souto o egrexio escultor galeguista, membro das Irmandades da Fala, casa con Manuel Fuentes, home de aspecto rexo que loce sempre un pequeno bigotiño que o fai ligar a aquela época florida da II República, pola que camiñara no abrente da súa madurez máis moza. É fillo, logo así, das liberdades e por iso mesmo escravo durante a ditadura. O matrimonio relaciónase acotío cunha manchea de persoas diversas, independentemente das ideoloxías, das fadriqueiras e da maior ou menor animadversión cara ao estamento eclesiástico.

Posúen un ultramarinos á saída de Cuntis –que ás veces quixeron gobernar os “nacionais”–, no que venden aceite (o pouco que se pode conseguir por aquel entón), follas de bacallau, café, viño (bravo e correúdo, ou ben outros máis acaídos para o padal), folichadas de fariña milla e triga, algún que outro tecido... Manuel, por ser fillo espurio, sofre os consabidos desprezos sociais, porén este triste feito librouno de realizar o servizo militar e de ser chamado á fronte, para participar na barbarie, nesa guerra deseñada dende o odio por uns xenocidas aínda non declarados tal. El fica na casa, ao carón dos seus, traballando arreo para sacar adiante a familia naqueles anos de bagoas esvaradías, perfumes de pólvora abafante, pecaminosos incensarios e sangue callado.

Manuel Fuentes Vázquez
A por el veñen en varias ocasións –os falanxistas e os amantes do golpe militar– e para salvar os coiros ten que ir durmir non poucas veces ás canas do río, ao monte, ao medio dunha touza, nun alpendre, ou nas brañegas terras da Fontepiñeira. Seica nunca lle conseguiron facer ren –ou iso cremos os da casa– malia que o alcalde que por aquel tempo terma do bastón da ditadura o ha multar en varias ocasións por motivos do máis esperpénticos:

Por hablarme y dirigirte a mí fuera de la alcaldía,
Por no saludarme al pasar y levantar el brazo,
Y esta vez, Manuel, por “mis cojones”…

Naquel ultramarinos –no que se lle fía ao máis humilde e ao que acoden persoas de Arcos de Furcos, da Anllada e San Mamede– non faltan persoas que chegan de uniforme –ou facendo uso (e abuso) do cargo “público”– co obxecto de rapinar –coma aguia imperial ou real, ou fascista– un cabritiño (de habelo), unha pita (con máis ósos ca carne), unha esmirrada folla de bacallau... Eses, que nos salvaron de non sei que paranoia, furtaban o que era necesario en moitos fogares e negocios para poderen subsistir e saciar a fame (porque esta pousou coma folerpas de inverno en case todas as vidas). Eles foron os que non lle conseguiron pór a man enriba a Manuel O Carrapucho, este levaba fama de ser afoutado, de ter mal temperamento, de ser un can rabioso ou con pulgas, de ser republicano se se quer...

Porén, esa sede de castigo saciárona na súa dona, Mamá Dolores, unha santa muller (coma tantas outras) próxima ao cristianismo pero temerosa non tanto de Deus e si máis dos curas. Eles saben todo de todos, controlan o que se di, tanto en segredo sacramental coma dende os bancos das igrexas, as rúas dos pobos e as barras das tabernas.

Mamá Dolores, preñada da miña tía-avoa Lola, preñábase tamén de dores por todo o corpo, polas malleiras que lle deron eses que disque salvaron a patria e loitaron por España e por Deus (por ese deus que seica é amor: amor para uns e para outros unicamente uns puntos suspensivos...). Co coitelo de rebandar o pan, córtanlle a súa longa trenza, e ela dilles que non sabe do Manuel, que hai días que non vai pola casa. Os fillos cativos– observan a tráxica escena (Manolo e Xesús), e quizais Pepe (o meu avó) non soubo do acontecido, ou quizais llo ocultaron, ou talvez era mellor esquecer e pasar páxina na vida. As trompadas que a muller leva nas costas doeranlle durante anos, como lle doeu que estragasen o ultramarinos e mexasen no viño.

Obra de Uxío Souto - Museo de
Pontevedra
Os meus bisavós, que aínda lembro, e están comigo acotío, ao meu lado, sen se despegaren de min un instante, nos pensamentos, nos faladoiros da sobremesa... non foron militantes de ningún partido, nin asasinaron a ninguén, nin levantaron calumnias do ser máis descoñecido, aínda que na súa vida privada pensasen –en segredo– noutros tempos que si foron para eles máis felices, con liberdade (para falar, opinar, para a prosperidade persoal e colectiva), fraternidade e igualdade. Votaran nas últimas eleccións democráticas, ambos os dous, como tamén o fixeron para conseguiren o Estatuto de Autonomía de Galiza.

Mais esta é unha historia coma tantas máis que se viviron nos fogares galegos dos anos 40 e 50. E heroes de familia hóuboos a mancheas, e son descoñecidos e ignorados pola amnesia, a desmemoria das nacións (do estado, das familias...) e sobre todo pola ausencia de Xustiza que faga uso do seu poder e virtude (diso mesmo, falo de Xustiza) para restituír a dignidade e o honor a todas aquelas nais, pais, fillos e fillas, avoas e avós que ergueron en silencio (ou non!!) as súas vidas dende as borrallas ciscadas polos opresores. Ciscadas polos fascistas, os falanxistas e unha boa grei da xerarquía eclesiástica que tiña os ollos espetados no azul –que non das nubes– o pescozo revirado cara á dereita –que non cara ao pobo–, asexando por enriba do ombreiro, coa voz chea de saña e as mans ateigadas de pezoña mercé da súa complicidade coas pecaminosas accións de estado.

Os corpos ferven de dor, e aínda que é verán, cae a folerpa. O almanaque sinala que xa naceu o venres, día 14 de xullo de 1939, e peta á porta da vida aquela meniña de nome Lola. Si, Lola Fuentes Buján: tres veces Dolores. Dores pola malleira que lles deron, a ela e á súa nai; dores pola dureza do parto, pois crían que a meniña podería nacer morta; e dores polo nome que lle deu voz nun mundo ao principio calado e con medo, e hogano por reconstruír.

Pasa o tempo... e o ultramarinos comeza a ser tamén casa de xantar. Mamá Dolores bole entre as cazolas, escoita chamar e deixa que aqueles homes entren cara ao reservado da casa. Beben viño, petiscan o pouco que se lles pode ofrecer e murmuran ao tempo que intercambian papeis e falan de liberdade. Nalgún recuncho resoan as palabras de Antonio Paz Hervés, “O Comunista”, e de Pedro “O Ferreiro”. Sen moita publicidade, a casa de xantar pasa a ser unha parada habitual e de confianza para grupos políticos clandestinos que discorren, tamén sen moito balbordo, pola popularmente denominada Ruta Ho Chi Minh... Así e todo as portas están abertas para eles, e para todos os que gusten de pronunciar a palabra Liberdade. Mamá Dolores non comenta ren, ninguén o sabe, nin tan sequera os seus fillos... 

Ruta Ho Chi Minh, empregada por membros de agrupacións
políticas clandestinas, nomeadamente polo PC, o PSG e a UPG
Petan na porta de novo. Mamá Dolores ábrea e quizais Manuel tamén os deixa pasar; aínda que daquela xa non están á fronte do negocio. Rexéntano Pepe Fuentes e Elena Gómez, os meus avós, e desta volta xa non son os do Partido Comunista os que buscan un lugar cómodo para tratar as súas cousas, estes falan da Unión do Pobo Galego... Entrementres, os meus avós talvez son alleos a esta realidade; porén nalgún recuncho igual aboian os pensamentos de Luís Soto, Xosé Luís Méndez Ferrín e Xosé González Martínez, que un día puxeron o pé neste fogar... O último de tales persoeiros, aperta continua e amigo de hoxe, évos na actualidade un dos impulsores da normalización lingüística galega en moitos ámbitos (na administración pública, na xustiza, na etiquetaxe de produtos galegos). E el recórdanos –en chamada telefónica de hai uns intres– as súas habituais reunións na casa do Carrapucho, por ser lugar de confianza. Nela intercambia propaganda política cos compañeiros da UPG, e cítase con persoas de Compostela, unha noite calquera... Logo agroman, entre os recendos da adega e da cociña, as primeiras conversas sobre a normalización do galego no eido da Xustiza... Un carrapucho de ideas floreceu en silencio grazas a mulleres e homes que quixeron construír unha outra realidade, acorde ao noso tempo, malia as malleiras que logo serían feridas de orgullo.

 ... E hoxe, novamente, paseo por debaixo do marmeleiro e vexo a Mamá Dolores detrás da sombra difusa daqueles anos de xenreira. Cólleme da man para buscarmos lagartos no hórreo da casa vella e apañarmos as pequenas mazás amarelas, carrapetas, que malia non naceren aínda xa recenden en cariño. Recollémolas do chan, da Nosa Terra, que é nosa porque nos pertence dende tempos esquecidos. Recollémolas coas fragrancias da República e das liberdades floridas, esas que tamén apañou Montse Fajardo, para rexas gardalas no seu cesto, esas que Fernando Salgado nos recorda dende o Diario de Caldas, esas que outras persoas tamén entregamos para alimento da nosa Dignidade e da nosa Memoria.