domingo, 25 de decembro de 2016

GALIZA NO PALAIS DU FRANC EN BRUXAS

Un dos escudos de Galiza
no Palacio du Franc
(Bruxas)

Visitar "Flandria" e "Valonia" (no Estado belga) é sempre unha marabilla, coas súas vilas e cidades que recenden a historia pero tamén ao fume daquelas guerras que os Austrias libraron nesas xeografías co obxecto de conservar, para Castela, certos territorios que xacían baixo a sombra da súa coroa imperial. E o veo translúcido do imperio deixa entrever -tanto en Anveres, como en Gante, Malinas ou Bruxas- certos testemuños da nacionalidade galega, así como doutros reinos que outrora intentaron encaixar nun mosaico de culturas, pobos, idiomas e realidades.


Palais du Franc
Quizais poderiamos sinalar, primeiramente, que durante os séculos XV e XVI certas familias destacadas de orixe galega buscaron asento no condado de Flandres, e máis concretamente en Bruxas. Disto ten tratado o xenealoxista e investigador (membro do CSIC) Eduardo Pardo de Guevara y Valdés, facendo fincapé -e con xenerosidade nos detalles- unha manchea de datos vinculados á familia dos Pardo. Alén disto, tamén se amosan nesta cidade brasóns identificábeis co reino de Galiza, aínda que tamén con outras (que non moitas) nacións da Península Ibérica. Desta volta falaremos dun elemento escultórico-arquitectónico dos máis significativos desa cidade, onde a decoración renacentista, a elaboración das tallas e a simboloxía que se observa reafirman con énfase esta gran obra de arte. Estámonos a referir do Palais du Franc, que na actualidade acolle ao museo homónimo.

Así e todo, o noso interese hase centrar na maxestosa Chimenea da Audiencia.

O PALAIS DU FRANC

A Sala e Chimenea  da Audiencia.
Pintura de Louis Haghe
Trátase dun edificio renacentista, que outrora é o lugar no que, coa celebración das xuntas, se reúnen os concelleiros que gobernaban a cidade. Localízase nas proximidades da igrexa de San Donato e da capela do Santo Sangue.

Abandonado o edificio, reconstrúese en 1722, mais no seu interior conserva -do século XVI- a sala de rexedores ou maxistrados, como liñas arriba demos conta. O pintor belga Louis Haghe (1806-1885) realizaría unha fermosísima pintura sobre esta parte interior do edificio, e máis concretamente da súa cheminea.

Porén, no ha ser o único artista que se deixe embriagar de tal espazo: non poucos gravados conservamos do mesmo.

A CHEMINEA DA SALA DE REXEDORES

Cheminea da Sala de Audiencia
do Palais du Franc
A cheminea "curiosa reliquia do pasado" (en verbas de Agustin Joseph du Pays), alén de estar ateigada dun halo lendario, foi executada por Herman Glosencamp, Rogier de Smet e Adrien Raset ou Rans. A dirección das mesmas estivo a cargo do malinés Guizot de Beaugrant e do arquitecto de Bruxas Lanceloot Blondeel (1498-1561).

Cinco son as figuras humanas que, a tamaño natural, se esculpiron e -en conxunto- representan tres xeracións da máis alta aristocracia europea. Con independencia disto, todo o conxunto está decorado profusamente co obxecto de ser un importante vehículo de transmisión política: non menos de corenta e sete labras heráldicas representan os estados, reinos e territorios que a Carlos V lle eran de seu.

Lateral esquerdo da cheminea


Lateral esquerdo
As figuras humanas aquí esculpidas representan a Maximiliano de Habsburgo (1459-1519), emperador do Sacro Imperio Xermánico (dende 1508), de aí que porte na talla a esfera do orbe; e a María de Borgoña (1457-1482), filla herdeira de Carlos "O Temerario" e Sabela de Borbón. Por conseguinte, ocupa os ducados de Lothier, Güeldres, Limburgo, Flandres, Borgoña, Brabante, etc. Esta muller contrae matrimonio co citado arquiduque de Austria, Maximiliano en 1477, que terán por fillo a Filipe "O Fermoso" e Margarida de Austria.

No que atinxe á decoración, a zona esquerda da chimenea, en simetría co lateral dereito, ten esculpidos dez escudos de armas, concretamente os característicos dos seguintes estados:
(1) Ducado de Luxemburgo,
Numeración do lateral esquerdo
(2) Condado de Artois,
(3) Flandres,
(4) Ducado de Brabante,
(5) Brasón de Carlos "O Temerario",
(6) Borgoña Antiga,
(7) Condado de Namur,
(8) Ducado de Carintia,
(9) Tirol e
(10) Novamente o Condado de Namur.

No brasón de Carlos "O Temerario" identifícanse as do ducado de Borgoña, as do condado homónimo, as dos ducados de Brabante e Limburgo e o condado de Flandres.

Centro da cheminea

Zona central
Preside a zona central da cheminea Carlos V (neto do arquiduque Maximiliano de Habsburgo), que ao igual có seu avó terma na súa man esquerda o globus cruciger, ou esfera do orbe. Nesta zona, son vintesete os escudos esculpidos, algúns xa representados noutro lugares, os cales intentaremos identificar.

Ao noso entender, identificamos:
(11) Suabia,
(12) Estiria,
(13) Toledo,
(14) Croacia,
(15) Valencia,
(16) Croacia,
(17) Nápoles,
(18) Dalmacia,
Numeración da zona central
(19) Dalmacia novamente,
(20) Hungría,
(21) As propias de Maximiliano de Austria,
(22) Austria Antiga e Nova,
(23) Hungría,
(24) As de Carlos V,
(25) Castela,
(26) León,
(27) Aragón,
(28) Dúas Sicilias,
(29) Aragón,
(30) Xerusalén,
(31) Navarra,
(32) Dúas Sicilias,
(33) Granada,
(34) Nápoles,
(35) Galiza,
(36) Valencia e
(37) Sardeña.

Lateral dereito da cheminea

Lateral dereito
No lateral dereito da cheminea esculpíronse as imaxes de Carlos de Valois e Borgoña (alcumado "O Temerario") e Margarida de York. El, que nace en 1433 e fina en 1477, é o titular dos ducados de Borgoña, Brabante, Limburgo, Lothier e Luxemburgo; do marquesado de Namur e dos condados de Artois, Borgoña, Charolais, Flandres, Hainut, Holanda e Zelanda. Margarida, irmá dos reis de Inglaterra Eduardo IV e Ricardo III, vén ao mundo en 1446, será a terceira esposa do devandito Carlos de Valois e fina en 1503. Na efixie que se realizou para o declarado elemento arquitectónico, Margarida leva na man unha flor, en evidente alusión á rosa branca ou alba da casa de York (que se distingue da que é vermella e que representa á casa de Lancaster).

Entre a fermosa decoración, aparecen tallas heráldicas moi significativas que, identificadas e numerados en sentido antihorario, podemos indicar que se tratan das seguintes:
(38) Navarra,
Numeración do lateral dereito
(39) Catalunya,
(40) Mallorca,
(41) Toledo,
(42) Castela e León,
(43) León,
(44) Sevilla,
(45) Galiza,
(46) Castela e León unido a Galiza e
(47) e Granada.


ESCUDOS DO REINO DE GALIZA

Como deducimos das descricións anteriores, son dous os escudos correspondentes ao Reino de Galiza, porén existe un terceiro -dubidoso- do que tamén faremos descrición. Reservamos esta representación, que leva o numero corenta e seis na nosa numeración, para o remate deste estudo, pois igual nos temos que deter un chisco máis.

Alén disto, cómpre sinalar que todos os brasóns foron esculpidos por 1529, que se sinala nunha cartela, localizada sobre unha columna do lateral dereito da zona central (ou principal) da cheminea.

Brasón (35): Galiza

Escudo de Galiza co
campo sementado de
cruces
O escudo número 35, que aparece suxeito por un tenante alado, de torso espido e provisto de extremidades inferiores de tipo floral; terma coas súa mans dunha grilanda que contorna o escudo. O tenante tamén posúe follas na súa face, polo que sería quizais recomendábel clasificalo como un Green Man (ou home verde).

Esta, tamén provista de decoración vexetal, ten salpicadas no seu contorno un bo número de pezas de froita (ao noso entender, mazás).

A descrición do brasón sería: sementado de cruces recrucetadas, un copón; timbrado todo por coroa real aberta.

Como podemos ver, esta resulta ser unha das máis fermosas representacións do escudo do Reino de Galiza que se conserva e, ademais, xunto co que describiremos a continuación, das poucas que foron esculpidas en madeira e que perduran no exterior da comunidade e nacionalidade histórica de Galiza.

Tamén podemos afirmar que é unha das primeiras pezas nas que se grafaron cruces. Sobre papel, a primeira representación que teñamos constancia é aquela pertencente á Carta Itineraria Europae (editada por 1520). Porén este brasón localizado no Palais du Franc, é o primeiro que leva cruces recrucetadas, xa que o da cita carta son cruces normais, aínda que asemellan de Malta.

Brasón (45): Galiza antiga


Como comentamos, localízase na zona dereita da cheminea, e neste escudo represéntanse as armas propias de Galiza, pero na súa versión primitiva, isto é, sen ter o campo sementado de cruces e ocupando o maior espazo do seu campo. Por timbre leva unha coroa real aberta.

A súa lectura do brasón sería: en campo de azur, un copón de ouro.

No lateral amosamos a representación do escudo de Galiza segundo o armorial de Vigil Raber, datado en 1548. Deste armorial, de moito interese por diversos aspectos, trataremos noutra ocasión.


Brasón (46): Castela, León e Galiza ou Asturies?

Escudo dos reinos de
Castela, León e Galiza
Segundo Vigil Raber
Trátase dun escudo cuartelado en cruz, co primeiro e cuarto cuarteis igualmente cuartelados e coas armas características de Castela e León; nos cuarteis segundo e terceiro represéntanse as armas de Galiza. 

Este brasón, algúns mapas e e armoriais pretenden sinalar que son as armas características de Asturias, mais se analizamos os seus esmaltes e as representacións dos seus mobles heráldicos (tal e como se ve no armorial de Vigil Raber, datado en 1548) ao noso ver son os característicos daqueles tres reinos: Castela, León e Galiza.

Está provisto este escudo de coroa real aberta.

xoves, 15 de decembro de 2016

GALIZA NOS ARMORIAIS DE KONRAD GRÜNEMBERG E NIKOLAUS BERTSCHI


Escudos de Galiza e Santiago
Dende o século XIII o escudo do reino galego foi representado sempre en distintos armoriais, con independencia do lugar de procedencia do artista, co emblemático cáliz que lle asignou o carácter -ao seu brasón- de parlante. E isto acontece tanto nas Illas Británicas (véxase o Segar's Roll) ou en territorios franceses (consultemos o Coislin-Séguier, o armorial de Jean V de Bueil e o de Jean Faucquet). Ben o cáliz ou cálices, ben os copóns eucarísticos, estes mobles heráldicos son visíbeis ao longo do medievo para aludir a ese pequeno reino fundado no ano 410 polo pobo suevo que se asenta no norte de Portugal, Galiza, terras de León e Asturies.

Así e todo existe un par de excepcións, sendo a máis importante da que imos a tratar de seguido, na que se observa que houbo quen quixo ver a Galiza sen tales mobles heráldicos.

KONRAD GRÜNEMBERG

Armas de Konrad
Grünemberg
Konrad Grünemberg nace polo ano 1420, e chega as ser un respectado nobre alemán residente en Constanza (Konstanz, hoxe no estado de Baden-Württemberg, lindeiro con Suíza e Francia). Nesa cidade tense ocupado da súa alcaldía en varias ocasións aínda que, con anterioridade, exerce de mestre construtor e rexedor do concello entre 1454 e 1462. Durante a súa etapa na que está ao servizo de emperador Federico III (1415-1493), logo de 1465, é nomeado cabaleiro dese monarca en 1485, e igualmente da Orde de Santo Sepulcro de Xerusalén.

Mais estes non serían os seus únicos galardóns. No seu currículo de honores tamén destaca un feito: o de ser membro da Orde da Xerra e a Billa (fundada no Reino de Pamplona), da de Famagusta (Chipre), e da Orde de San Xurxo e Santa Catarina (que crea en Austria o citado rei Federico, proxenitor de Maximiliano de Habsburgo).

O ARMORIAL DE GRÜNEMBERG OU DE ÖSTERREICH (1483)

Armas de Portugal e Lisboa
Armas de Castela, Vella
Castela, Dúas Sicilias,
Galiza e Santiago
Dúas son as obras máis coñecidas deste aristócrata: O armorial de Österreich (Osterreichische Wappenchronik), e o Caderno de viaxe que realiza tras a súa peregrinación a Xerusalén (datado en 1486). Recomendamos, a este respecto, que se consulte a obra de Carmina G. di Biase, titulada Travel and Translation in the Early Modern Period, na que se dá conta dese periplo espiritual.

No que concirne ao libro de armas, que se debeu rematar por 1483, é o que máis nos interesa para esta publicación, xa que debemos afirmar con rotundidade que se trata dunha obra fermosísima e cunha calidade na súa elaboración dos brasóns magnífica. Alén diso, podemos subliñar as representacións armeiras dos reinos de Castela, Vella Castela, Dúas Sicilias. Galiza e Santiago de Compostela (ambos na mesma lámina), Aragón e Nápoles (tamén na súa respectiva páxina), Portugal, Vello Portugal e Lisboa (na súa).

ARMAS DE GALIZA E SANTIAGO

Armas de Galiza e Santiago
As armerías galegas son, como anticipamos, moi diferentes ás habituais, e estas vense acompañadas das que lle son propias a Santiago. 

Para este último territorio o brasón é o seguinte: "en campo de goles, tres cunchas de vieira de prata ben ordenadas".

Para o caso das de Galiza sería: "de prata, catro barras de azur". Sobre delas hai unha lenda que pon; "Galicia" e sobre aqueloutras "Sannd Iacob".

O ARMORIAL DE NIKOLAUS BERTSCHI (1515)

Armas de Galiza e Santiago
Armas de Francia, España,
Inglaterra e Hungría
Outro armorial a ter presente, aínda que este non está totalmente completo, é aquel realizao polo iluminador e miniaturista Nikolaus Bertschi (Wappenbuch besonders deustcher Geschlechter). O autor, que debeu falecer  por 1542, debeu realizar ese armorial polo ano 1515, se ben hai engadidos doutros autores que continúan até 1650.

Non tan fermoso como o libro do autor anterior, conserva escudos de armas sen rematar, como no caso do galego que, tal e como se percibe, é o mesmo que Konrad Grünember grafara por 1483. Realmente trátase dun bosquexo no que se perciben varias letras (abreviaturas dos metais e esmaltes cos que deberan estar coloreadas as armerías).

No que corresponde a Galiza vemos que sería a mesma representación que no anterior armorial: cinco barras de prata ou brancas (W: weiß ou branco) alternadas con outras catro de azur (B: blau ou azul). Así e todo cumpriría describilas como no de caso das de Österreich, mais realizámolo deste xeito para que sexan máis intuitivas. Enriba do brasón aparece a seguinte lenda: "Königreich Galicia" e de xeito máis suave tamén "K. Gallicia".

No que concirne ás armas de Santiago ("S. Iacob"), serían: "en campo de goles (R: rot, ou vermello), tres cunchas ben ordenadas de prata (W: weiß ou branco)

martes, 6 de decembro de 2016

NO SÉCULO XV, O ESCUDO DE GALIZA SEMENTADO DE TREVOS

Escudo de Galiza no armorial
de Jean Faucquet
Como acontece con outros símbolos, a heráldica é tamén unha ciencia en evolución, de aí que as armerías que hoxe representan a unha determinada nación outrora tivesen un aspecto diferente. É por isto, tamén, que en ocasións poidamos falar de brasóns antigos ou modernos daquel ou estoutro territorio. Galiza tampouco se salvou deste feito. Tanto é así que hoxe resulta moi habitual coñecer as armerías do vello reino –hogano comunidade autónoma e nacionalidade histórica– provistas de sete cruces en alusión ás súas antigas provincias. Porén, a súa imaxe non sempre foi así. Nun principio as cruces non existiron, e cando estas se fan visíbeis será nun campo sementado delas. Entrementres, houbo numerosas versións, algunhas delas tan fermosas como as existentes en tres armoriais diferentes dos que agora imos facer mención e, por mágoa, non un detallado estudo.

O ARMORIAL DE COISLIN-SÉGUIER

Escudo do Rei de Galiza,
cara a 1450
O primeiro que debemos citar é aquel denominado Armorial Coislin-Séguier, que moi posiblemente procede de Lothringen (Lorena) e debeu ser realizado na década de 1450. 

O documento, que se conserva no Departamento de Manuscritos da Bibliothéque Nationale de France (fr. 18651), ten grafadas nun lugar de preferencia as armas da casa de Bioncourt (Lorena), seguidas de preto de mil cincocentos escudos (algúns deles co campo sen representar). 

No folio 2v, e na parte superior esquerda, vese un brasón rotulado coa seguinte lenda: “Le Roy de Galice”. 

De atendermos á imaxe que se representa, a descrición sería a seguinte: “En campo de azur, un copón de ouro, franqueado por catro trevos de prata, dous a cada costado”.
Escudos de Portugal e Castela (á dereita)

O ARMORIAL DE JEAN V DE BUEIL

Escudo do Rei de Galiza,
cara a 1460
Jean V de Bueil,
representado no seu
armorial
Outro dos manuscritos aparece integrado nunha obra maior na que, Jean V de Bueil (1406-1477) narra –de xeito autobiográfico– a súa experiencia na Guerre de Cent Ans ou, o que é o mesmo, na Guerra dos Cen Anos (1337-1453). 

O armorial –no que se detallan os escudos de boa parte dos reinos de Europa e doutros lugares, así como de certas casas nobres francesas– está datado na década de 1460, e no seu folio 157 aparecen nove reinos, concretamente os de Portugal, Sardeña, Xerusalén, India, Cracovia, Irlanda, Galiza, Hungría e Mallorca. 

O que se corresponde coa nosa nacionalidade histórica ten escrito na súa parte superior unha lenda igual á do Armorial anteriormente citado (“Le Roy de Galice”, e de describirmos as súa armerías teriamos que sinalar: 
Armas de Castela

“En campo de azur, sementado de trevos de ouro, un copón do mesmo metal”.

Como acontece con outros armoriais, Galiza aparece diferenciado do reino de Castela, aínda que estivese o primeiro dos territorios gobernado polo mesmo soberano. Subliñemos que este non é un feito puntual.

Como se observa, esta é unha versión xa algo modificado do brasón anterior, no que tan só había catro trevos que, ademais, eran de prata. Este manuscrito consérvase, outrosí, na Biblioteca Nacional de Francia (fr. 24381).

O ARMORIAL DE JEAN FAUCQUET

Os tres primeiros brasóns son os propios
de Castela, León, Aragón
Escrito por Jean Faucquet cara aos últimos anos de século XV, arredor de 1497, na actualidade custódiase este libro de brasóns na Biblioteca da Universidade de Yale (ms. 648). Faucquet, que participa na Batalla de Saint-Omer (1479), territorio que tomara a casa de Borgoña, ha ser considerado un heroe e leal ao Emperador Maximiliano I, polo que ademais de recibir eloxios obtén unha importante pensión.

No folio 47v, do seu armorial, concretamente na parte inferior, identifícanse con claridade as amas de “Le Roy de Galice” coa descrición do mesmo, que parece indicar, no versión francesa daquel entón, o seguinte: 

"Le Roy de Galice porte de geulles, semé de trèffles d'or à bout, Galice de même métal". O que na actualidade sería: "Le Roi de Galice porte de geules, semé de trèfles d'or à bout, Galice du même metal"; e traducido ao noso idioma: " O Rei de Galiza leva de goles, sementado de trevos de ouro con rabo, un cáliz do mesmo metal". 

Merece o noso interese subliñar que o "heraldista" chámalle ao calice (cáliz en francés) galice, non para xogar coa sonoridade e por se tratar de armerías parlantes, senón porque esa forma é a propia do picardo, anglonormando e patois de París. A representación, neste caso, muda o campo do escudo, e incluso o cáliz está aberto e non pechado como en anteriores casos (semellándose ás versións máis antigas do mesmo e, paradoxalmente, ás máis contemporáneas). Con independencia de que o brasón estea sementado de trevos, realmente nesta representación observamos oito.

Escudo do Rei de Galiza, cara a 1500


Cómpre indicar que esta é das poucas ocasións nas que podemos ver o escudo de armas do reino galego en campo de goles, isto é, con fondo vermello.

O TREVO NAS ILLAS BRITÁNICAS

Dez xilíns de James I
Detalle do trevo

Resulta interesante saber que os trevos son símbolos heráldicos propios da Illas Británicas (obsérvese a decoración actual do escudo do Reino Unido, con cardos e trevos), mais outros territorios -pero non moitos- tamén os empregaron (véxanse neste armorial o folio 24v). A este respecto cómpre facer mención, igualmente, da característica numismática do Reino Unido para facer máis visíbel o feito que vimos de declarar. Parécenos oportuno subliñar os elementos decorativos que contornan algunhas moedas do rei Xaime I (1603-1625). Nesta que á marxe presentamos, de ouro e de 10 xilíns de valor, ten por marca inicial do anverso -na que se inicia a lenda que contorna a moeda- un trevo de tres follas. 
Penique de prata de Henry V
de Lamcaster
Así e todo, este non é un caso puntual, pois tamén se manifesta en boa parte da numismática británica medieval. Alén de comentar que non só aparecen trevos de tres follas, senón incluso de catro, podemos recordar nestas liñas aquel penique de prata que se acuñou durante o reinado de Henrique V de Inglaterra e Irlanda (1413-1422). Nel trazáronse catro trevos, de tres follas (esquematizados en forma de círculos), no reverso da peza numismática. 
Penique de Henry II

E incluso, se facemos unha criva naquelas do século XII, non podemos esquecer os tempos de Henrique II de Platagenet (1154-1189). Este soberano de Inglaterra, señor de Irlanda, tamén posúe os ducados de Aquitania e Normandía, así como os condados de Maine, Nantes e Anjou. En atención as acuñacións das súas moedas queremos destacar outro penique de prata que, no seu reverso, se perciben catro trevos de catro follas.

Saint Patrick co
seu característico
trevo
Estes trevos que aparecen nas moedas medievais e modernas do Reino Unido aluden directamente a Irlanda, pois este é un dos símbolos propios desta nación. Tanto é así que está directamente vinculado á introdución do cristianismo por San Patricio, patrón de Eire e, alén da súa característica cruz, tamén élle un elemento de seu na iconografía o trevo trilobulado. Este vexetal, segundo parece, servíulle para explicar o misterio da Trindade que, coma un trevo, forma parte dun todo pero está conformada por tres persoas distintas (Pai, Fillo e Espírito Santo).

Na actualidade o Reino Unido continúa a ter no seu brasón, aínda que de xeito decorativo, as Rosas Tudor (como emblemas vexetais de Inglaterra, que tamén se vincula con aquela dinastía), os cardos (que aluden a Escocia) e os trevos irlandeses.

REFLEXIÓN FINAL SOBRE OS TREVOS GALEGOS

De retomarmos o inicio desta publicación, vemos que a representación con trevos para o emblema galego non é un feito puntual (aparece cando menos en tres armoriais distintos) e, por iso case se pode sinalar que este era o xeito de identificar, nas terras francesas na segunda metade do século XV, ao reino de Galiza. En consonacia a isto xorde unha pregunta que non nos resistimos a formular: nos brasóns galegos sementados de trevos, nalgún momento e de forma intencionada, mudáronse tales emblemas vexetais por cruces? Quen sabe. De ser así existe unha clara pretensión de dar conta que se trataba dun "reino cristián", por unha parte; e por outra -se cadra, non o podemos afirmar- de se afastar dun emblema que tambén lle era propio a nación irlandesa.

mércores, 30 de novembro de 2016

CUNTIS NA ÉPOCA ROMANA. A MEMORIA DA AUGA

Portada do libro
Veño de publicar, recentemente, o meu último libro. Titúlase Cuntis na época romana, e formará parte da colección que gustei en chamar A Memoria da Auga. Pretende ser unha obra na que se recompila gran parte dos datos históricos e arqueolóxicos vinculados ao concello Cuntis, facendo fincapé no feito de se tratar dunha "cidade termal" bimilenaria. Botamos man de moita documentación manuscrita, conservada en diversos arquivos galegos (ACL, ACS, AHPPo, Arquivo do Museo de Pontevedra, AHDS, AHUS...) e no resto do Estado (fundamentalmente aquela que se garda na biblioteca da RAH - Madrid).

PARTICIPANTES

Cartaz da presentación do libro
en Cuntis - 3 de novembro de 2016
A obra vai prologada por un dos maiores investigadores actuais, Juan Manuel Abascal Palazón (membro correspondente da RAH, igualmente do Deutsches Archaölogisches Institut, catedrático da Universitat d'Alacant...). El foi o encargado de supervisar os datos e, desinteresadamente, dispensounos con certas orientacións histórico-arqueolóxicas. Carlos Henrique Fernández Coto (arquitecto e Presidente de APATRIGAL - Asociación para a defensa do Patrimonio Galego) colabora cunha breve introdución ligada ao feito urbanístico cuntiense e, así mesmo, á necesidade e obriga "ética" de salvagardarmos os recursos patrimoniais. Baia Fernández de la Torre continúa cun sucinto pórtico poético e o historiador Suso Novás Andrade da remate a toda a obra cun epílogo no que afonda no concepto do sincretismo (doutros tempos e destes séculos).

COLABORACIÓNS

Artigo de Fernando Salgado
no Diario de Caldas -
Diario de Pontevedra
Ara romana do deus indíxena
Setandi Aniegi
Tamén puidemos contar coa xenerosa axuda do profesor Manuel Ramírez Sánchez (catedrático na Universidad de las Palmas de Gran Canaria), a do fotógrafo e debuxante arqueolóxico Antón Costa, Vicente Caramés Moreira (arqueólogo e Director do Museo do Mar de Galicia) e Martiño Picallo (que alén de ser o meu irmán, é un dos mellores deseñadores gráficos da actualidade). Este último foi o responsábel do deseño do volume, editado a toda cor, no que as fotografías cuntienses, a cartografía histórica (algunha conservada na biblioteca da RAH), os planos (algúns elaborados por Martiño e outros polo que escribe), os debuxos orixinais de Xosé Cornide Saavedra (datados polo ano 1771, no que se documenta as aras romanas cuntienses dedicadas ás ninfas, que el mesmo atopara en 1768), augatintas da nosa autoría... fan deste libro unha obra -coido eu- amena para a lectura. Ou iso era o noso propósito inicial, ao igual que colaborar na difusión e protección do patrimonio cuntiense (o hidráulico, o arqueolóxico e o arquitectónico).

Augatinta dunha sepultura romana

ESTRUTURA

Consta de catro capítulos:

  • As augas quentes da nación celena
  • Divindades na terra das augas
  • Monumentos para os deuses mortos
  • As augas das deusas

Igualmente, dispón dunha ampla colección de documentos históricos (concretamente vintesete transcricións), na que se dá conta de achados arqueolóxicos, reflexións históricas, acontecementos, e actas notariais que avisan -por exemplo- de como foron atopadas as máis de 500 moedas romanas que a arqueta e burga Lume de Deus albergou no seu interior até o ano 1908. 

DEDICATORIA

Terceira ara romana cuntiense
atopada na contorna das burgas
Montaxe do libro
Cuntis na época romana é unha obra que gustei de dedicar a Xesús Rodríguez Castro (activista na defensa dos bens culturais galegos) e á Plataforma Veciñal na Recuperación do Patrimonio Termal (que actúa na salvagarda dos dereitos e bens públicos vinculados ás augas termais, así como á arqueoloxía da auga).

Para a edición deste libro contouse coa colaboración, así mesmo, do Hotel Fonteverde, o CPI Aurelio Marcelino Rey García, o Concello de Cuntis, APATRIGAL, Martiño Picallo e a Cervexaría A Bolera.

Imprimiuse en Lugami (Betanzos) e a verdade debo recoñecer que fixeron un gran traballo.

CRÍTICA DOS DEBUXOS ARQUEOLÓXICOS

En Lugami, a piques de ser rematado
Álgunhas das ilustracións realizadas
para o libro
Un dos mellores críticos da arte galegos, Carlos López Bernárdez, tira nas páxinas do Faro de Vigo, concretamente no Faro da cultura, un artigo sobre o debuxo arqueolóxico galego, titulado: 'Debuxando o patrimonio. Arquitecturas para a identidade'. Nel indica: "A tradición do debuxo arqueolóxico non é para nada allea ao noso presente e ten cultivadores como Alfredo Erias Martínez, director do Museo das Mariñas de Betanzos e da revista Anuario Brigantino, ou Héitor Picallo, tamén invetigador e debuxante, ambos notabilísimos herdeiros da tradición histórica do debuxo arqueolóxico".

(Faro de Vigo - 1 de decembro de 2016- Faro da Cultura, p. 3)

venres, 28 de outubro de 2016

ANTONIO CORRADINI

Desta volta quero bosquexar unhas liñas sobre un dos meus escultores favoritos... Coñecín algunhas pezas súas cando -hai anos- fun a Italia. Dende que o coñecín (polas súas obras, el xa finara había máis de dous séculos) sempre estivo presente nas miñas devocións. 

ANTONIO CORRADINI

Antonio Corradini, que era así como se chamaba, nace en Padua en 1668 (no seo dunha familia de poucos haberes e bastantes padeceres) e fina en Napoles en 1752... As súas primeiras pezas coñecidas datan de 1709, concretamente aquelas que elabora para igrexa de San Stae (ou San Eustaquio, en Venecia). Titulábanse A Fe (La Fede), O Redentor (Il Redentore) e A Esperanza (La Speranza). Resulta ser un verdadeiro especialista no tratamento dos panos, isto é, na elaboración -co cicel- de panos, veos e tecidos. Velaí que o seu nome estea plenamente ligado a esta disciplina. Obras del pódense ver nos museos do Louvre (París) e de Correr (Venecia), na catedral de San Vito en Praga, concretamente no sepulcro de San Xoán Nepomuceno... Esta obra está cualificada como mestra no que atinxe á arte funeraria e no seu interior deposítanse os restos cinerarios daquel santo checo (1340-1393), patrón da zona da Bohemia, que seica sofre martirio por gardar o segredo da confesión.

A VERDADE VELADA

Un ano antes da súa morte confecciona unha peza escultórica única, case perfecta na elaboración de tecidos. Refírome á "Verdade Velada", obra esculpida en mármore e que se localiza na Cappella Sansevero de Nápoles, formando parte dun monumento funerario que sufraga o masón e ilustrado Raimondo di Sangro (VII Principe di Sansevero) co obxecto de homenaxear a súa falecida nai. Esta dicíase Cecilia Gaetani dell'Aquila d'Aragona Sanseverino e foi nobre dama do principado de Piedimonte. O seu óbito chega o 26 de decembro de 1710. A peza remátase, como dixemos, en 1751.




mércores, 5 de outubro de 2016

A PROPÓSITO DE FRANCISCO XOSÉ DE CALDAS TENORIO

E comezamos indicando que foi concretamente en 2004 cando publiquei as miñas primeiras pescudas biográficas sobre Francisco Xosé de Caldas Tenorio, un dos ilustrados máis interesantes da América Latina que, curiosamente, tiña as súas orixes no couto xurisdicional de Arcos da Condesa (hogano Entidade Local Menor que se integra no Concello de Caldas de Reis). Esas primeiras investigacións, vertidas no Diario de Arousa (6 de xuño de 2004) e reescritras novamente no Diario de Pontevedra (2016), serviron para dar a coñecer o feito de que Francisco Xosé de Caldas tivese a súas orixes no territorio caldense. Incluso por aquel artigo publicado no Diario de Arousa e outros máis que ven a luz no mesmo medio concedéuseme o II Premio Periodístico Máximo Sar (2005). Tempo máis tarde, o 15 de xaneiro de 2016 fun convidado pola asociación Lúa na Forza (de Arcos da Condesa) para dar a coñecer este e outros feitos históricos do antigo couto xurisdicional. Velaquí, o artigo do veño a facer mención, agora que se vai conmemorar os dous séculos do seu pasamento (acontecido o 28 de outubro de 1816) e o 248 aniversario da súa nacenza (4 de outubro de 1768).

Escudo da casa do Rapeira (Moraña).
Debuxo de Héitor Picallo
Dous caldeiros pendurados das pólas dun tronco, esculpidos sobre pedra nunha labra armeira, dan conta da presenza do apelido Caldas no predio da Rapeira, na xeografía parroquial de Sta. Xusta de Moraña (outrora adscrita á xurisdición de Penaflor). Mobles heráldicos que acompañan a aqueloutros neste escudo son os propios dos Buceta —un brazo armado cunha maceta de canteiro, en acción de golpear, e emparellados de tres cipreses—. Mais nalgunha outra ocasión estas árbores aproximadas a un piñeiro (como o que aí tamén se distingue) analisadas en conxunto, e non tendo en consideración a división cuartelada, poderían significar se cadra os heraldos dos Gasco (malia levar por habituais esta familia un piñeiro xunto a catro cipreses, e non a tres): aquí queda a interrogante. Recórdannos estes brasóns, así logo, que nos presentamos diante dun fogar fidalgo que lle é propio á liñaxe dos Caldas e que tivo por parentesco (próximo ou afastado) a citada outra xinea, de destacada difusión pola xeografía do Salnés (Buceta).


Xa dende o solpor da Baixa Idade Media a familia (ou familias) dos Caldas ofrecen a súa sona por diferentes recunchos das demarcacións pontevedresas, caldenses e do contorno do Mar da Arousa. Escoitábase logo falar do escudeiro Vasco López de Caldas aló polo ano 1433 no territorio de Sta. María de Asados (segundo se observa nun documento custodiado no Arquivo Ducal de Medinaceli, Sevilla), como así dera conta igualmente da súa vinculación coa vila de Caldas de Reis xa en 1421: a súa muller (María Afonso) tiña instituídas na freguesía de Sta. María un grupo de obras pías. Outros representantes desta liñaxe dende o S. XVI dan creto da súa favorecida condición polas terras de (Caldas de) Cuntis, logo de ser prebendados pola Igrexa Compostelá cos dereitos de padroado do beneficio curado de Sta. Baia da Portela (do que eles conformaban un tronco presenteiro).

OS ANTEPASADOS DE FRANCISCO XOSÉ DE CALDAS


En relación arestora coa casa da Rapeira é merecedora de comentario, esquematicamente, a biografía de Gregorio de Caldas e Crestar, que nacera na susodita freguesía de Sta. Xusta e fora unxido cos óleos sacramentais o 15 de marzo de 1660. Era fillo de Miguel de Caldas (descendente á súa vez de Bieito de Caldas e María Vidal) e de Águeda Crestar; persoas das que se nos fai sospeitar unhas ostensibles orixes na pequena nobreza local (ou comarcal). 

OS PROXENITORES DE FRANCISCO XOSÉ DE CALDAS


Da proxenie igualmente de Miguel e Águeda é Xoán de Caldas, que establece alianzas sacramentais con María Fentáns. responsables do tronco desta liñaxe no couto de Sta. Mariña de Arcos da Condesa, e bisavós daquel que se chamou Xosé de Caldas e Rodríguez de Camba, quen, logo de cruzar o Atlántico e establecerse en Colombia (Vicerreinado de Nueva Granada), lograría os cargos de Alférez da Compañía de Forasteiros da cidade de Santafé, Tenente de Milicianos Montañeses de Popayán (capital do departamento de Cauca), así como alcalde e rexedor perpetuo desta última cidade.

Froito do matrimonio de D. Xosé coa súa dona, Vicenta Tenorio e Arboleda, e por conseguinte oriúndo asemade por liña paterna das terras de Arcos da Condesa, foi o xeógrafo neogranadino, inventor, naturalista e prócer na independencia colombiana D. Francisco Xosé de Caldas e Tenorio

BREVE BOSQUEXO BIOGRÁFICO


Nado en Popayán en 1768 e autor de obras tan senlleiras como Memoria sobre la nivelación de las plantas que se cultivan en la vecindad de Ecuador (1801) e Estado de la geografía del virreinato de Santa Fe de Bogotá (1807); ocuparía o cargo de director do Semanario del Nuevo Reino de Granada (1807, do que foi fundador), así como os de redactor e subdirector do Diario Político de Santafé (1810).

Debido ás comprometidas actitudes do polifacético D. Francisco Xosé —independentistas con respecto aos estados españois e federalistas no tocante ao antigo Vicerreinado de Nueva Granada, posicións que, logo dun consello de guerra, lle custarían o seu fusilamento na cidade de Bogotá o 29 de outubro de 1816—, o goberno do seu país decide crear en 1905 un departamento territorial na súa honra e memoria, de aproximadamente 7283 quilómetros cadrados (case que a mesma extensión cá provincia de Ourense), denominado Caldas e con capital na cidade de Manizales. Esta nova, cun velo alegórico, aínda suspira hoxe polas terras de Cuntis, mesturada con confusión, esaxeración, romanticismo... e vincúlase coa historia da Casa da Garboa —outrora do Agrobó—, construción propia dos fidalgos da liñaxe dos Caldas cuntienses, mais con todo abondo relacionada e emparentada coa da Rapeira —segundo puidemos esculcar na documentación de diversos arquivísticos galegos— razón que xustifica este pensamento quasi que mítico (popular).

OUTROS PARENTESCOS

Escudo da casa da Rial (Moraña). Debuxo de
Héitor Picallo

Retornando das nosas singraduras históricas e transoceánicas ao espazo morañés e aos tempos de finais do S. XVII diremos que o xa mencionado D. Gregorio, cónxuxe de Dª. María de Gasco García de Monroy e Deza (que veu ao mundo na cidade madrileña de Getafe en 1662, froito das alianzas de Ignacio Gasco e Isabel García de Monroy), desempeñaría oficios de importancia capital na xurisdición de Penaflor: destacaron os de escribán numerario e xuíz daquelas terras, así como os de familiar e notario do Santo Oficio da Inquisición do Reino de Galiza. A partir destes esponsais de D. Gregorio con Dª. María os Caldas pasaban a acadar unha reputación de sobra máis destacada, dicíase que os Gasco (liñaxe da que gustaba de resaltar Dª. María) eran xentes vinculadas coa alta nobreza e con parentescos directos cos Marqueses de Alcañices (quen, titulándose asemade tamén de Montaos e Condes de Grajal, administraron case na totalidade o señorío e xurisdición de Penaflor).

Sepultura de Francisco Xosé de Caldas
De D. Gregorio e Dª. María posuímos noticias de dúas das súas fillas; unha delas, a que se chamou Dª. Isabel de Caldas Gasco, casaría cun dos fillos dos señores da casa morañesa do Rial, D. Alberte Alonso de Chan e Díaz; e a outra, natural de Sta Xusta de Moraña, nada en 1706 e bautizada co nome de Dª. Rosa Madalena de Caldas Gasco García de Monroy, faríao con D. Francisco de Soto e Ruibal (que chegara ao mundo das nupcias de Gregorio de Soto e Águeda Ruibal en 1698). Deste último enlace nacerían numerosos fillos, mais o que maior prestixio acadaría sería D. Xosé Ambrosio de Soto e Caldas (nado en S. Salvador de Saiáns), quen logo de trasladarse a vivir ao Vicerreinado de  Perú encargaríase dos desempeños de Capitán das Milicias de Trujillo (1766), Sarxento Maior do seu Rexemento (1769), rexedor (1776) e alcalde ordinario da mesma cidade.

Observamos con estas notas que o verdadeiro valor que radicaba nas labras heráldicas era, antano, anunciar as liñaxes vinculadas ao inmoble (civil, eclesiástico ou militar), mais para a contemporaneidade serven non como un mero atractivo material no senso da súa antigüidade, remota en maior ou menor medida, senón por atender a un recordatorio histórico, artístico e cultural para quen se detén a contemplar, valorar e analisar.

Ata aquí aquel artigo que se publicou no Diario de Arousa e no de Pontevedra, mais a continuación completo e desmoucho toda a súa xenealoxía.


XENEALOXÍA GALEGA DE FRANCISCO XOSÉ DE CALDAS TENORIO



(xeración 1): Bieito de Caldas, que casa con María Vidal (veciños da Choza, Moraña). Ten por fillo a:

(xeración 2): Miguel de Caldas, que casa con Águeda Crestar, da que son coñecidos un par de fillos:
a)      Xoán de Caldas (co que continuamos a xenealoxía)
b) Gregorio de Caldas, que nace en Sta. Xusta de Moraña no ano 1660. Exerce como Escribán do Rei e de Número da xurisdición de Penaflor, Notario e familiar do Santo Oficio da Inquisición do Reino de Galiza. Contrae alianzas sacramentais con María de Gasco e García de Monroy, filla de Ignacio Gasco e Dª. Isabel García.

(xeración 3): Xoán de Caldas, casado con María Fentáns, ten por fillo a:

(xeración 4): Francisco de Caldas Crestar, o que se une en sacramento a María de la Peña Reboredo. Do matrimonio nacen:
a) Antón de Caldas, marido de María Maquieira e proxenitor de Antón de Caldas (veciño de Cartagena de Indias e logo de Lambayeque, que aínda está vivo por 1788,
b) D. Paulo de Caldas

(xenealoxía 5): Paulo de Caldas e de la Peña Reboredo, Escribán da Súa Maxestrade no couto xurisdicional de Arcos da Condesa, contrae matrimonio con Francisca Rodríguez de Camba e Magariños, filla do notario Xosé Bieito Rodríguez de Camba (soterrado en Arcos da Condesa o 10 de abril de 1763) e Sabela Magariños de Castro. Nese couto serán vecinos, concretamente do lugar de Badoucos. Logo do seu pasamento, Francisca é soterrada na igrexa parroquial desa freguesía, concreamente o 21 de xullo de 1771. Velaquí a partida da súa defunción:

En veintiuno de julio de mil setecientos setenta y uno se dio sepultura en esta parroquia de Santa Marina de Arcos de Condesa a Doña Josefa Rodríguez de Camba, muger que fue de Don Pablo de Caldas, vecino de ella. Socorrida con todos los sacramentos, hizo testamento por ante Rafael do Porto Barreyro, escribano y vecino de la feligresía de Santa María de Caldas. No dejó obra pía ni fundación, mandó asistiesen a su entierro y más actos fúnebres seis señores sacerdotes, incluso el párroco, y se le digesen por su alma, obligaciones y devociones, cinquenta y quatro misas rezadas, y una de ánima. Para que conste lo firmo ut supra. Antonio Villa y Sanz”.

Paulo será soterrado no mesmo templo ca súa muller o 18 de febrero de 1773. Así quedou rexistrado:

En diez y ocho de febrero de mil setecientos y setenta y tres se dio sepultura en esta parroquia de Santa Marina de Arcos de Condesa, a Don Pablo de Caldas, vecino de ella, viudo de Doña Francisca Rodríguez de Camba, socorrido con el Santo Sacramento de la Extremaución. No testó. Asistimos a su entierro y actos cinco sacerdotes, y se le dijeron por su alma veinte misas rezadas y más una de ánima. Para que conste, lo firmo ut supra. Antonio Villa y Sanz”.

Do matrimonio Caldas-Rodríguez de Camba é coñecida a seguinte proxenie:
a) María Xosefa (bautizada en Arcos da Condesa o 1 de novembro de 1729, sendo o seu padriño o cirurxán Xosé da Erosa),
b) Xertrude (bautizada na mesma parroquia o 1 de maio de 1731, sendo o seu padriño Francisco Suárez de Camba),
c) Xosé (pai de Francisco Xosé de Caldas Tenorio), recibe o sacramento do bautismo en Arcos da Condesa, concretamente o 20 de febrero de 1731. Velaquí a súa partida:

En veinte de febrero de mill setecientos y treinta y cinco, yo, Don Domingo Barrera, cura propio desta feligresía de Arcos, bapticé solemnemente y puse los óleos a Joseph, hijo lexítimo de Pablo de Caldas, Escribano de Su Magestad, y Francisca Rodríguez de Camba, vezinos de dicha feligresía y lugar de Badoucos. Fue su padrino Juan Suárez, vezino de San Salbador de Sayáns y lugar de Sabadín, al que advertí las obligaciones de padrino, según dispone el Santo Concilio. Fírmolo utt supra para que conste. Domingo Barrera”.

d) Francisca Antonia (nada o 25-II-1738, e bautizada en Arcos da Condesa o día 27, sendo o seu padriño Don Francisco Antón Magariños, presbítero e veciño de San Fins das Estacas)
e) Lourenzo, que o bautizan tamén en Arcos da Condesa o 19 de setembro de 1740 (día no que nace), e sendo o seu padriño Lourenzo da Maquieira.
f) Paulo Caetano (nado o 25 de abril 1744, e bautizado ao día seguinte). Xemelgo co seguinte, terá por padriño a Caetano de Ocampo Aboy (Avogado dos Reais Estados, veciño de Arcos da Condesa, concretamente do lugar de San Martiño).
g) Manuel Antón, bautizado o 26-IV-1744, xemelgo con Paulo Caetano, sendo o seu padriño Manuel Antonio Gamallo (veciño da Amil)
h) Anxo Diego, nado 28 de febreiro de 1746 e bautizado o día 2 do seguinte mes. O seu padriño foi Don Francisco López, do Souto de Marán (Arcos da Condesa).

(xeración 6): Xosé de Caldas de la Peña e Rodríguez de Camba casa María Vicenta Tenorio e Arboleda (filla de Mariana Arboleda e Vergara e Juan Tenorio Torijano). Con María Vicenta ten a seguinte unha numerosísima proxenie, concretamente 15 fillos:
a) Tareixa de Caldas e Tenorio (nada en Popayán e muller de Antón Sánchez Rodríguez de Arellano)
b) María Manuela de Caldas e Tenorio (nada en Popayán)
c) María Nicolasa de Caldas e Tenorio (nada o 6 de decembro de 1765) e que sería monxa da Encarnación
d) Gregoria de Caldas e Tenorio, que se une en sacramento a Gregorio de Angulo
e) Francisco Xosé de Caldas e Tenorio
f) Mariano Alberto Camilo de Caldas e Tenorio (nado en 1769)
g) Sabela de Caldas e Tenorio (nada o 3 de xuño de 1771) que casa con Manuel Ignacio Torres e Tenorio
h) Rosalía de Caldas e Tenorio, cónxuxe de Xosé María del Campo Larraondo
i) Lino Rafael de Caldas e Tenorio, marido de Xoaquina Grueso e Rodríguez
l) Xosé de Caldas e Tenorio (solteiro)
m) Gabriela de Caldas e Tenorio, dona de Xoán Antón Ibarra
n) Vicenzo de Caldas e Tenorio, que contrae nupcias con Ana María Pacheco
ñ) Baltasara de Caldas e Tenorio (nada en 1784), muller do doutor inglés Jorge Wallis
o) Xosé Xoaquín de Caldas e Tenorio, marido de Vicenta Villaquirán
p) Xosé Antón de Caldas e Tenorio (segundo parece, célibe)


(xeración 7): Francisco Xosé de Caldas e Tenorio, nado en Popayán o 4 de outubro de 1768, e marido de María Manuela Barahona e Barona (filla de Manuel Félix Barahona Escobar e María Xosefa Barahona e Hurtado). Son fillos deles:
a) Ignacia de Caldas Barahona
b) Xiana de Caldas Barahona
c) Dores de Caldas Barahona, que casa con Miguel Caldas Caicedo (fillo de Miguel Caldas Pacheco e María das Dores Caicedo Quinteiro)
d) Liborio María de Caldas Barahona
e) Ana María de Caldas Barahona (nada en 1816, antes de ser fusilado o seu pai)
f) Calota Caldas