sábado, 21 de abril de 2018

Mamá Dolores e outras flores da República

Na memoria de Dolores Buján Rajoy 
e Manuel Fuentes Vázquez

Dolores Buján Rajoy
A punto de se iniciaren –pousados e na friaxe da posguerra– os incertos anos corenta do século pasado, Mamá Dolores sacha nas leiras da casa, malia estar preñada da súa última filla, que había levar o seu mesmo nome e idéntica tenrura. É, aquela muller, un cúmulo de xenerosidade, e á súa porta non deixan de petar os seres máis humildes da contorna a quen nunca lles faltou unha cunca de caldo fervido, un caroliño de pan con touciño ou unha copiña de augardente (se a hai) para entraren en calor os seus corpos tolleitos pola xeada das desigualdades. 

Évos aquela muller a miña bisavoa, e dela gardo na gabeta da memoria non poucos e felices recordos –aínda que só a coñecín até os cinco anos, cando falece na súa casa, no fogar do Carrapucho, no lugar do Porto de Gómez.

Galiza, nai e señora (obra de
Uxío Souto) - Museo de
Pontevedra
Con ela percorro o mundo dos lagartos, na busca polos valados da casa vella, e apaño á rastela as primeiras mazás da miña vida, pequeniñas coma min e amarelas coma o sol. Os meus ollos conquistan con Mamá Dolores os hórreos da zona da Cantaleta e o cheiro dos marmelos que triunfan nos cumios das pólas que abaneaban detrás da humilde casa familiar. Ese foi o meu paraíso máis sinxelo e modesto, e ela había ser a miña única princesa na República dos soños máis nenos.

 Aínda que durante un tempo fora moza de Uxío Souto o egrexio escultor galeguista, membro das Irmandades da Fala, casa con Manuel Fuentes, home de aspecto rexo que loce sempre un pequeno bigotiño que o fai ligar a aquela época florida da II República, pola que camiñara no abrente da súa madurez máis moza. É fillo, logo así, das liberdades e por iso mesmo escravo durante a ditadura. O matrimonio relaciónase acotío cunha manchea de persoas diversas, independentemente das ideoloxías, das fadriqueiras e da maior ou menor animadversión cara ao estamento eclesiástico.

Posúen un ultramarinos á saída de Cuntis –que ás veces quixeron gobernar os “nacionais”–, no que venden aceite (o pouco que se pode conseguir por aquel entón), follas de bacallau, café, viño (bravo e correúdo, ou ben outros máis acaídos para o padal), folichadas de fariña milla e triga, algún que outro tecido... Manuel, por ser fillo espurio, sofre os consabidos desprezos sociais, porén este triste feito librouno de realizar o servizo militar e de ser chamado á fronte, para participar na barbarie, nesa guerra deseñada dende o odio por uns xenocidas aínda non declarados tal. El fica na casa, ao carón dos seus, traballando arreo para sacar adiante a familia naqueles anos de bagoas esvaradías, perfumes de pólvora abafante, pecaminosos incensarios e sangue callado.

Manuel Fuentes Vázquez
A por el veñen en varias ocasións –os falanxistas e os amantes do golpe militar– e para salvar os coiros ten que ir durmir non poucas veces ás canas do río, ao monte, ao medio dunha touza, nun alpendre, ou nas brañegas terras da Fontepiñeira. Seica nunca lle conseguiron facer ren –ou iso cremos os da casa– malia que o alcalde que por aquel tempo terma do bastón da ditadura o ha multar en varias ocasións por motivos do máis esperpénticos:

Por hablarme y dirigirte a mí fuera de la alcaldía,
Por no saludarme al pasar y levantar el brazo,
Y esta vez, Manuel, por “mis cojones”…

Naquel ultramarinos –no que se lle fía ao máis humilde e ao que acoden persoas de Arcos de Furcos, da Anllada e San Mamede– non faltan persoas que chegan de uniforme –ou facendo uso (e abuso) do cargo “público”– co obxecto de rapinar –coma aguia imperial ou real, ou fascista– un cabritiño (de habelo), unha pita (con máis ósos ca carne), unha esmirrada folla de bacallau... Eses, que nos salvaron de non sei que paranoia, furtaban o que era necesario en moitos fogares e negocios para poderen subsistir e saciar a fame (porque esta pousou coma folerpas de inverno en case todas as vidas). Eles foron os que non lle conseguiron pór a man enriba a Manuel O Carrapucho, este levaba fama de ser afoutado, de ter mal temperamento, de ser un can rabioso ou con pulgas, de ser republicano se se quer...

Porén, esa sede de castigo saciárona na súa dona, Mamá Dolores, unha santa muller (coma tantas outras) próxima ao cristianismo pero temerosa non tanto de Deus e si máis dos curas. Eles saben todo de todos, controlan o que se di, tanto en segredo sacramental coma dende os bancos das igrexas, as rúas dos pobos e as barras das tabernas.

Mamá Dolores, preñada da miña tía-avoa Lola, preñábase tamén de dores por todo o corpo, polas malleiras que lle deron eses que disque salvaron a patria e loitaron por España e por Deus (por ese deus que seica é amor: amor para uns e para outros unicamente uns puntos suspensivos...). Co coitelo de rebandar o pan, córtanlle a súa longa trenza, e ela dilles que non sabe do Manuel, que hai días que non vai pola casa. Os fillos cativos– observan a tráxica escena (Manolo e Xesús), e quizais Pepe (o meu avó) non soubo do acontecido, ou quizais llo ocultaron, ou talvez era mellor esquecer e pasar páxina na vida. As trompadas que a muller leva nas costas doeranlle durante anos, como lle doeu que estragasen o ultramarinos e mexasen no viño.

Obra de Uxío Souto - Museo de
Pontevedra
Os meus bisavós, que aínda lembro, e están comigo acotío, ao meu lado, sen se despegaren de min un instante, nos pensamentos, nos faladoiros da sobremesa... non foron militantes de ningún partido, nin asasinaron a ninguén, nin levantaron calumnias do ser máis descoñecido, aínda que na súa vida privada pensasen –en segredo– noutros tempos que si foron para eles máis felices, con liberdade (para falar, opinar, para a prosperidade persoal e colectiva), fraternidade e igualdade. Votaran nas últimas eleccións democráticas, ambos os dous, como tamén o fixeron para conseguiren o Estatuto de Autonomía de Galiza.

Mais esta é unha historia coma tantas máis que se viviron nos fogares galegos dos anos 40 e 50. E heroes de familia hóuboos a mancheas, e son descoñecidos e ignorados pola amnesia, a desmemoria das nacións (do estado, das familias...) e sobre todo pola ausencia de Xustiza que faga uso do seu poder e virtude (diso mesmo, falo de Xustiza) para restituír a dignidade e o honor a todas aquelas nais, pais, fillos e fillas, avoas e avós que ergueron en silencio (ou non!!) as súas vidas dende as borrallas ciscadas polos opresores. Ciscadas polos fascistas, os falanxistas e unha boa grei da xerarquía eclesiástica que tiña os ollos espetados no azul –que non das nubes– o pescozo revirado cara á dereita –que non cara ao pobo–, asexando por enriba do ombreiro, coa voz chea de saña e as mans ateigadas de pezoña mercé da súa complicidade coas pecaminosas accións de estado.

Os corpos ferven de dor, e aínda que é verán, cae a folerpa. O almanaque sinala que xa naceu o venres, día 14 de xullo de 1939, e peta á porta da vida aquela meniña de nome Lola. Si, Lola Fuentes Buján: tres veces Dolores. Dores pola malleira que lles deron, a ela e á súa nai; dores pola dureza do parto, pois crían que a meniña podería nacer morta; e dores polo nome que lle deu voz nun mundo ao principio calado e con medo, e hogano por reconstruír.

Pasa o tempo... e o ultramarinos comeza a ser tamén casa de xantar. Mamá Dolores bole entre as cazolas, escoita chamar e deixa que aqueles homes entren cara ao reservado da casa. Beben viño, petiscan o pouco que se lles pode ofrecer e murmuran ao tempo que intercambian papeis e falan de liberdade. Nalgún recuncho resoan as palabras de Antonio Paz Hervés, “O Comunista”, e de Pedro “O Ferreiro”. Sen moita publicidade, a casa de xantar pasa a ser unha parada habitual e de confianza para grupos políticos clandestinos que discorren, tamén sen moito balbordo, pola popularmente denominada Ruta Ho Chi Minh... Así e todo as portas están abertas para eles, e para todos os que gusten de pronunciar a palabra Liberdade. Mamá Dolores non comenta ren, ninguén o sabe, nin tan sequera os seus fillos... 

Ruta Ho Chi Minh, empregada por membros de agrupacións
políticas clandestinas, nomeadamente polo PC, o PSG e a UPG
Petan na porta de novo. Mamá Dolores ábrea e quizais Manuel tamén os deixa pasar; aínda que daquela xa non están á fronte do negocio. Rexéntano Pepe Fuentes e Elena Gómez, os meus avós, e desta volta xa non son os do Partido Comunista os que buscan un lugar cómodo para tratar as súas cousas, estes falan da Unión do Pobo Galego... Entrementres, os meus avós talvez son alleos a esta realidade; porén nalgún recuncho igual aboian os pensamentos de Luís Soto, Xosé Luís Méndez Ferrín e Xosé González Martínez, que un día puxeron o pé neste fogar... O último de tales persoeiros, aperta continua e amigo de hoxe, évos na actualidade un dos impulsores da normalización lingüística galega en moitos ámbitos (na administración pública, na xustiza, na etiquetaxe de produtos galegos). E el recórdanos –en chamada telefónica de hai uns intres– as súas habituais reunións na casa do Carrapucho, por ser lugar de confianza. Nela intercambia propaganda política cos compañeiros da UPG, e cítase con persoas de Compostela, unha noite calquera... Logo agroman, entre os recendos da adega e da cociña, as primeiras conversas sobre a normalización do galego no eido da Xustiza... Un carrapucho de ideas floreceu en silencio grazas a mulleres e homes que quixeron construír unha outra realidade, acorde ao noso tempo, malia as malleiras que logo serían feridas de orgullo.

 ... E hoxe, novamente, paseo por debaixo do marmeleiro e vexo a Mamá Dolores detrás da sombra difusa daqueles anos de xenreira. Cólleme da man para buscarmos lagartos no hórreo da casa vella e apañarmos as pequenas mazás amarelas, carrapetas, que malia non naceren aínda xa recenden en cariño. Recollémolas do chan, da Nosa Terra, que é nosa porque nos pertence dende tempos esquecidos. Recollémolas coas fragrancias da República e das liberdades floridas, esas que tamén apañou Montse Fajardo, para rexas gardalas no seu cesto, esas que Fernando Salgado nos recorda dende o Diario de Caldas, esas que outras persoas tamén entregamos para alimento da nosa Dignidade e da nosa Memoria.

domingo, 15 de abril de 2018

14 de abril de 2018: Crónica dun día ditoso.O Rescate de M. X. Fernández Mariño

Achegábao o tataraneto do homenaxeado, Francisco Ramón García Fernández –colaborador de El Correo Gallego– que realmente Cuntis é hoxe a Capital da Cultura Médica de Galicia por mor duns actos fantasticamente organizados polo citado concello. Todo xorde en base a unha proposta que a Plataforma Veciñal para a Recuperación do Patrimonio Termal rexistra para que se lle renda a debida homenaxe a Manuel Xacobe Fernández Mariño, a cal foi levada a pleno e aceptada por unanimidade de todos os membros das diversas agrupacións políticas (PSOE, BNG, PP e Veciñanza). Nos actos, celebrados na Casa da Cultura Roberto Blanco Torres, e guiados polo propio concelleiro de Cultura –Diego Torres Iglesias– fíxose moito fincapé na necesidade de recuperarmos a memoria dos nosos fillos ilustres, aqueles que –como Fernández Mariño- souberon compatibilizar ciencia con humanidades, progreso con respecto e conservación dos nosos recursos e testemuños arqueolóxicos. Nesta liña discorre o discurso de Cristina Eiras Leal, presidenta da Plataforma; liña que a continuación tamén asume o profesor Francisco Díaz-Fierros (en representación do Consello da Cultura Galega). Este traerá, ata unha sala de conferencias totalmente ateigada, citas non só ao homenaxeado, senón igualmente a Domingo Fontán (fillo da bisbarra do Umia) a Antonio Casares, Gómez Bedoya e outros. As gabanzas pola celebración deste acto tamén chegan da man do Presidente da Real Academia de Medicina e Cirurxía de Galicia, José Carro Otero, que gustou de se mergullar na historia desa institución (da que formou parte o propio Fernández Mariño).

A mesa de autoridades, presidida polo alcalde do Concello de Cuntis –Manuel Campos Velay-, e acompañado pola presidenta da plataforma, polos profesores Díaz-Fierros e Otero, polo concelleiro de Cultura e o representante da familia –Francisco García Fernández– tivo o mérito de atraer a un público do máis diverso: veciños das localidades de Cuntis e Caldas de Reis, antigos propietarios do Balneario Acuña dese último concello, unha multitude de institucións, entre outras tres ex decanos da Facultade de Medicina –nomeadamente os profesores Juan Gestal, José María Fraga Bermúdez e Joaquín Potel–, evidentemente unha ampla representación familiar (que se despraza algunha dela dende a capital do Estado, e dende outros lugares), investigadores e escritores recoñecidos (como Xoán Xosé Fernández Abella, Fernando Salgado Varela, Manuel Gago...), directores de museos tamén emblemáticos como o de Valle-Inclán da Pobra do Caramiñal (cargo que ocupa Antonio González Millán), a deputada provincial Eva Villaverde e o ex Delegado Provincial da Consellaría de Medio Ambiente Juan Froján. Os actos na casa da cultura remátaos o alcalde do municipio anfitrión, Manuel Campos Velay, que agradece a presenza de todos os asistentes e clausura cun alegato: “todas as augas termais son públicas”.
Seguidamente, guiados polo responsábel de turismo –Manuel Martínez, alias de Roque–, as institucións e todos os asistentes visitan a Praza de Galicia, onde se explica a historia da burga Lume de Deus (construída en tempos do emperador Tiberio, 14 d.C. aproximadamente). Os actos finalizan ao pé da burga da Rúa Real, ou do Baño Romano, onde Manuel Xacobe Fernández Mariño descobre unhas instalacións balnearias da época clásica (e que se conserva na actualidade no subsolo por recomendación del mesmo) e manda construír unha fonte de auga quente pública, concretamente en 1835.

E si, moitas persoas viñeron á vila das augas quentes dende recunchos ven diversos: A Pobra do Caramiñal, Compostela (con Uxío García Fernández de abandeirado), Caldas de Reis, Meis, Pontevedra, Sevilla, A Coruña... E malia as significativas ausencias (que non merece a pena nin citar) os actos foron emotivos, emocionantes e dun nivel moi elevado... E cando sinalo emotivos e emocionantes resultan ser tamén polo feito de que –ao compás do himno galego– fosen os bistataranetos de Manuel Xacobe Fernández Mariño os que descubran a lousa laudatoria.

Previamente e logo de ser convocado a esta ágora, Fernández Mariño, valéndose das cordas vogais de Manuel Martínez, quixo pronunciar aquelas mesmas palabras que había máis de 150 anos pronunciara para clarificar feitos sobre as augas de Cuntis e achados de publicidade manifesta. Realmente un acto para recordar e que, en verbas do alcalde da localidade termal, debería ser emulado por concellos como o de Caldas de Reis –representado polo seu tenente alcalde, Manuel González Martínez– e tamén o de Ribeira e Compostela (baixo o punto de vista dos promotores desta iniciativa social).

E traemos até aquí os textos de Manuel Xacobe lidos ao pé da burga, da súa burga, da fonte comunitaria que é de todos e de ninguén en particular:

Cartaz dos actos elaborado por
Martiño Picallo
“En el mes de Junio del año de 1831 he descubierto debajo de un manantial de agua mineral, que brotaba en el centro del pueblo, un grande baño de construcción romana, a la profundidad de dos varas bajo el nivel de la calle principal, con paredillas muy compactas, formadas de argamasa y piedras muy menudas, en cuya capacidad hueca de doce pies, cuatro pulgadas y cuatro lineas y media de longitud; y doce pies, una pulgada y nueve lineas de latitud, se acomodan cuarenta bañistas a la vez, su fondo enlosado de guijos de diferente magnitud y figura irregular, sin pulimento. Presenta cuatro abundantes manantiales que le llenan en una hora y veinte minutos de agua mineral sulfurosa a la temperatura de 43 º Reaumur (53º Centígrados). Sobre una pared de este baño se halló una pequeña estatua de metal, que figura ser un Edil romano, y una inscripción en lo interior de la pared, al lado de una corona, que desgraciadamente destruyeron los operarios. Con la descripción de este baño he remitido copia dibujada de la estatua a la Junta Superior Gubernativa de Medicina y Cirujía, en cuyo archivo debe existir. 

El local de este baño situado en medio del pueblo, al borde de la calle y la carretera principal no me permitió darle otro cultivo que cerrarlo perfectamente sin alterar su fábrica, elevando sus antiguas paredes, cubriéndolas con piedra de sillería, y dividiendo toda el agua en dos porciones iguales, una para fuente pública continua, y otra para conducirla por una cañería a la casa de baños nº 5, nombrada de Sta. María, que dista treinta y ocho pasos, y emplearla en baños de chorros y estufas. De este modo permanece actualmente”.

(texto que leva data de 1844)

“No dejé de agotar todos los recursos que me fueron posibles para aprovechar las aguas de este baño, nuevamente descubierto, con algunos gastos que he hecho y que estoy haciendo a expensas de la pequeña producción de la Casa de Baños nombrada de Santa María, de algunos con que también contribuyeron los vecinos del pueblo para tener alguna parte de esta agua, en dos caños, para sus menesteres y usos domésticos (…)”.

(texto datado en 1832)