Mamá Dolores e outras flores da República

Na memoria de Dolores Buján Rajoy 

e Manuel Fuentes Vázquez

Dolores Buján Rajoy

A punto de se iniciaren –pousados e na friaxe da posguerra– os incertos anos corenta do século pasado, Mamá Dolores sacha nas leiras da casa, malia estar preñada da súa última filla, que había levar o seu mesmo nome e idéntica tenrura. É, aquela muller, un cúmulo de xenerosidade, e á súa porta non deixan de petar os seres máis humildes da contorna a quen nunca lles faltou unha cunca de caldo fervido, un caroliño de pan con touciño ou unha copiña de augardente (se a hai) para entraren en calor os seus corpos tolleitos pola xeada das desigualdades. 

Évos aquela muller a miña bisavoa, e dela gardo na gabeta da memoria non poucos e felices recordos –aínda que só a coñecín até os cinco anos, cando falece na súa casa, no fogar do Carrapucho, no lugar do Porto de Gómez.

Galiza, nai e señora (obra de
Uxío Souto) - Museo de
Pontevedra

Con ela percorro o mundo dos lagartos, na busca polos valados da casa vella, e apaño á rastela as primeiras mazás da miña vida, pequeniñas coma min e amarelas coma o sol. Os meus ollos conquistan con Mamá Dolores os hórreos da zona da Cantaleta e o cheiro dos marmelos que triunfan nos cumios das pólas que abaneaban detrás da humilde casa familiar. Ese foi o meu paraíso máis sinxelo e modesto, e ela había ser a miña única princesa na República dos soños máis nenos.

 Aínda que durante un tempo fora moza de Uxío Souto –o egrexio escultor galeguista, membro das Irmandades da Fala–, casa con Manuel Fuentes, home de aspecto rexo que loce sempre un pequeno bigotiño que o fai ligar a aquela época florida da II República, pola que camiñara no abrente da súa madurez máis moza. É fillo, logo así, das liberdades e por iso mesmo escravo durante a ditadura. O matrimonio relaciónase acotío cunha manchea de persoas diversas, independentemente das ideoloxías, das fadriqueiras e da maior ou menor animadversión cara ao estamento eclesiástico.

Posúen un ultramarinos á saída de Cuntis –que ás veces quixeron gobernar os “nacionais”–, no que venden aceite (o pouco que se pode conseguir por aquel entón), follas de bacallau, café, viño (bravo e correúdo, ou ben outros máis acaídos para o padal), folichadas de fariña milla e triga, algún que outro tecido... Manuel, por ser fillo espurio, sofre os consabidos desprezos sociais, porén este triste feito librouno de realizar o servizo militar e de ser chamado á fronte, para participar na barbarie, nesa guerra deseñada dende o odio por uns xenocidas aínda non declarados tal. El fica na casa, ao carón dos seus, traballando arreo para sacar adiante a familia naqueles anos de bagoas esvaradías, perfumes de pólvora abafante, pecaminosos incensarios e sangue callado.

Manuel Fuentes Vázquez

A por el veñen en varias ocasións –os falanxistas e os amantes do golpe militar– e para salvar os coiros ten que ir durmir non poucas veces ás canas do río, ao monte, ao medio dunha touza, nun alpendre, ou nas brañegas terras da Fontepiñeira. Seica nunca lle conseguiron facer ren –ou iso cremos os da casa– malia que o alcalde que por aquel tempo terma do bastón da ditadura o ha multar en varias ocasións por motivos do máis esperpénticos:

–Por hablarme y dirigirte a mí fuera de la alcaldía,

–Por no saludarme al pasar y levantar el brazo,

–Y esta vez, Manuel, por “mis cojones”…

Naquel ultramarinos –no que se lle fía ao máis humilde e ao que acoden persoas de Arcos de Furcos, da Anllada e San Mamede– non faltan persoas que chegan de uniforme –ou facendo uso (e abuso) do cargo “público”– co obxecto de rapinar –coma aguia imperial ou real, ou fascista– un cabritiño (de habelo), unha pita (con máis ósos ca carne), unha esmirrada folla de bacallau... Eses, que nos salvaron de non sei que paranoia, furtaban o que era necesario en moitos fogares e negocios para poderen subsistir e saciar a fame (porque esta pousou coma folerpas de inverno en case todas as vidas). Eles foron os que non lle conseguiron pór a man enriba a Manuel O Carrapucho, este levaba fama de ser afoutado, de ter mal temperamento, de ser un can rabioso ou con pulgas, de ser republicano se se quer...

Porén, esa sede de castigo saciárona na súa dona, Mamá Dolores, unha santa muller (coma tantas outras) próxima ao cristianismo pero temerosa non tanto de Deus e si máis dos curas. Eles saben todo de todos, controlan o que se di, tanto en segredo sacramental coma dende os bancos das igrexas, as rúas dos pobos e as barras das tabernas.

Mamá Dolores, preñada da miña tía-avoa Lola, preñábase tamén de dores por todo o corpo, polas malleiras que lle deron eses que disque salvaron a patria e loitaron por España e por Deus (por ese deus que seica é amor: amor para uns e para outros unicamente uns puntos suspensivos...). Co coitelo de rebandar o pan, córtanlle a súa longa trenza, e ela dilles que non sabe do Manuel, que hai días que non vai pola casa. Os fillos –cativos– observan a tráxica escena (Manolo e Xesús), e quizais Pepe (o meu avó) non soubo do acontecido, ou quizais llo ocultaron, ou talvez era mellor esquecer e pasar páxina na vida. As trompadas que a muller leva nas costas doeranlle durante anos, como lle doeu que estragasen o ultramarinos e mexasen no viño.

Obra de Uxío Souto - Museo de
Pontevedra

Os meus bisavós, que aínda lembro, e están comigo acotío, ao meu lado, sen se despegaren de min un instante, nos pensamentos, nos faladoiros da sobremesa... non foron militantes de ningún partido, nin asasinaron a ninguén, nin levantaron calumnias do ser máis descoñecido, aínda que na súa vida privada pensasen –en segredo– noutros tempos que si foron para eles máis felices, con liberdade (para falar, opinar, para a prosperidade persoal e colectiva), fraternidade e igualdade. Votaran nas últimas eleccións democráticas, ambos os dous, como tamén o fixeron para conseguiren o Estatuto de Autonomía de Galiza.

Mais esta é unha historia coma tantas máis que se viviron nos fogares galegos dos anos 40 e 50. E heroes de familia hóuboos a mancheas, e son descoñecidos e ignorados pola amnesia, a desmemoria das nacións (do estado, das familias...) e sobre todo pola ausencia de Xustiza que faga uso do seu poder e virtude (diso mesmo, falo de Xustiza) para restituír a dignidade e o honor a todas aquelas nais, pais, fillos e fillas, avoas e avós que ergueron en silencio (ou non!!) as súas vidas dende as borrallas ciscadas polos opresores. Ciscadas polos fascistas, os falanxistas e unha boa grei da xerarquía eclesiástica que tiña os ollos espetados no azul –que non das nubes– o pescozo revirado cara á dereita –que non cara ao pobo–, asexando por enriba do ombreiro, coa voz chea de saña e as mans ateigadas de pezoña mercé da súa complicidade coas pecaminosas accións de estado.

Os corpos ferven de dor, e aínda que é verán, cae a folerpa. O almanaque sinala que xa naceu o venres, día 14 de xullo de 1939, e peta á porta da vida aquela meniña de nome Lola. Si, Lola Fuentes Buján: tres veces Dolores. Dores pola malleira que lles deron, a ela e á súa nai; dores pola dureza do parto, pois crían que a meniña podería nacer morta; e dores polo nome que lle deu voz nun mundo ao principio calado e con medo, e hogano por reconstruír.

Pasa o tempo... e o ultramarinos comeza a ser tamén casa de xantar. Mamá Dolores bole entre as cazolas, escoita chamar e deixa que aqueles homes entren cara ao reservado da casa. Beben viño, petiscan o pouco que se lles pode ofrecer e murmuran ao tempo que intercambian papeis e falan de liberdade. Nalgún recuncho resoan as palabras de Antonio Paz Hervés, “O Comunista”, e de Pedro “O Ferreiro”. Sen moita publicidade, a casa de xantar pasa a ser unha parada habitual e de confianza para grupos políticos clandestinos que discorren, tamén sen moito balbordo, pola popularmente denominada Ruta Ho Chi Minh... Así e todo as portas están abertas para eles, e para todos os que gusten de pronunciar a palabra Liberdade. Mamá Dolores non comenta ren, ninguén o sabe, nin tan sequera os seus fillos... 

Ruta Ho Chi Minh, empregada por membros de agrupacións
políticas clandestinas, nomeadamente polo PC, o PSG e a UPG

Petan na porta de novo. Mamá Dolores ábrea e quizais Manuel tamén os deixa pasar; aínda que daquela xa non están á fronte do negocio. Rexéntano Pepe Fuentes e Elena Gómez, os meus avós, e desta volta xa non son os do Partido Comunista os que buscan un lugar cómodo para tratar as súas cousas, estes falan da Unión do Pobo Galego... Entrementres, os meus avós talvez son alleos a esta realidade; porén nalgún recuncho igual aboian os pensamentos de Luís Soto, Xosé Luís Méndez Ferrín e Xosé González Martínez, que un día puxeron o pé neste fogar... O último de tales persoeiros, aperta continua e amigo de hoxe, évos na actualidade un dos impulsores da normalización lingüística galega en moitos ámbitos (na administración pública, na xustiza, na etiquetaxe de produtos galegos). E el recórdanos –en chamada telefónica de hai uns intres– as súas habituais reunións na casa do Carrapucho, por ser lugar de confianza. Nela intercambia propaganda política cos compañeiros da UPG, e cítase con persoas de Compostela, unha noite calquera... Logo agroman, entre os recendos da adega e da cociña, as primeiras conversas sobre a normalización do galego no eido da Xustiza... Un carrapucho de ideas floreceu en silencio grazas a mulleres e homes que quixeron construír unha outra realidade, acorde ao noso tempo, malia as malleiras que logo serían feridas de orgullo.

 ... E hoxe, novamente, paseo por debaixo do marmeleiro e vexo a Mamá Dolores detrás da sombra difusa daqueles anos de xenreira. Cólleme da man para buscarmos lagartos no hórreo da casa vella e apañarmos as pequenas mazás amarelas, carrapetas, que malia non naceren aínda xa recenden en cariño. Recollémolas do chan, da Nosa Terra, que é nosa porque nos pertence dende tempos esquecidos. Recollémolas coas fragrancias da República e das liberdades floridas, esas que tamén apañou Montse Fajardo, para rexas gardalas no seu cesto, esas que Fernando Salgado nos recorda dende o Diario de Caldas, esas que outras persoas tamén entregamos para alimento da nosa Dignidade e da nosa Memoria.