E TAMÉN GALIZA NO SEGUNDO TRÍPTICO DE VAN DER WYCK

Escudo do Reino de Galiza,
realizado por Jan van Battel

N’o Dicionario histórico dos pintores de todas as escolas (Dictionnaire historique des peintres de toute les écoles depuis l’origine de la peinture jusqu’a nos jours, París 1866) obra de Adolphe Siter, sinálase que van der Wyck “realiza moitos tipos de decoracións, contratado por varios soberanos, e que en 1549 ou ben 1550, recibe o título de pintor de Carlos Quinto”. 

E aínda que xa temos afondado neste artista malinés, cremos importante traelo de novo até estas liñas para reencontrármonos cos símbolos heráldicos do vello reino de Galiza, estes xa do ecuador do S. XVI.

OTRAS OBRAS DE ARTHUR JAN VAN DER WYCK

Carlos III de Bourbon

Ao longo da súa vuda, Jan van Battel (ou van der Wyck) acomete numerosos proxectos artísticos, e así vémolo en traballos que lle encarga non só a Casa de Habsburgo senón tamén a de Inglaterra. Con respecto a este asunto, Henrique VII (1457-1509) teríao presente ao final da súa vida.

A súa arte vese nas exequias do emperador Maximiliano (que se celebran na igrexa de Saínt-Pierre de Malinas, aló polo ano 1520) e incluso nas de Carlos III de Bourbon ou Montpensier (1490-1527), que falece no “Saco di Roma”. Este nobre foi VIII Duque de Bourbon e de Auvergne; Conde de Clermont-en-Auvergne, Forez, Gien, de la Marche; Señor de Beaujeu e Delfín tamén de Auvergne. Disto infórmasenos na Biografía Nacional da Academia Real das Ciencias e das Letras de Bélxica (1866).

SEGUNDO TRÍPTICO DE CARLOS V

En relación coa súa especialidade, van der Wyck bosquexa, realiza e decora  con escudos heráldicos non só aquel tríptico de Carlos V que lle encarga Margarida de Austria. Tempo máis tarde (cando menos uns 20 anos despois), volve reformulalo cun case idéntico formato. Nel, o monarca aparece como emperador, os escudos representados nas táboas aumentan nunha manchea. E velaí que na peza central aparezan 30, e nas laterais –ao igual ca no tríptico primitivo– 21 brasóns por cada peza. Así as cousas, contamos un total de 72 escudos heráldicos, entre os que se atopa –igualmente– o do reino de Galiza, mais noutra versión diferente a aquela de 1517.

Segundo tríptico de Carlos V realizado por Jan van der Wyck
Fotografía de Miguel Hermoso Cuesta

Detalle do panel central
Fotografía de Miguel Hermoso

Desta volta, xa aparece Carlos V nun decorado exento de cortinas de ouro (estas estorbábanlle ao artista, pois tiña que engadir sete novos brasóns), xa non viste o gorro de veludo sobre a súa cabeza, senón a coroa imperial, e o manto tamén leva unha outra cor diferente.

Do mesmo xeito que acontece no encargado por Margarida de Austria, esta actualización (que se elabora como dixemos nos anos corenta do século XVI), está provista dunha lenda na que se indica que Carlos, pola graza de Deus, emperador dos romanos, é “Rei de Castela, de León, de Aragón das Dúas Sicilias, de Xerusalén, de Navarra, de Mallorca, de Valencia, de Galiza, de Toledo, de Sevilla, de Granada, de Sardeña (...)”.

E O REINO DE GALIZA

Emblemas heráldicos
do Colexio Elector

No interior da orla central aparecen, acompañando ao monarca, os mobles heráldicos do Colexio Elector que escolle os emperadores romano-xermánicos. 

O proceso de elección está regulado na Bulla Aurea (1356) e os membros do colexio eran: os arcebispos de Maguncia (Kurmainz), Tréveris (Kurtrier) e Colonia; o Rei de Bohemia, o Conde Palatino do Rin, o Duque de Saxonia e o Margrave de Brandeburgo (Markgrafschaft Brandenburg). Velaí logo que teñomos que apuntar que non son estas armas propias do emperador, senón os heraldos que representan a aquel colexio que o seleccionou para portar a coroa do imperio.

Na orla do panel central, píntase o escudo dos Austria –en posición privilexiada– e, como se achegou, o de Galiza (que resulta ser o o quinto, logo daquel citado, se contamos en sentido horario). 

Desta volta, a descrición heráldica do noso emblema habería que indicala así: “en campo de azur, sementado de cruces de ouro, un copón do mesmo metal”.

GALIZA NO TRÍPTICO MALINÉS DE ARTHUR JAN VAN DER WYCK

Escudo de Galiza no Tríptico de
Arthur Jan van der Wyck

De Mechelen, ou Malinas, é un deses grandes pintores que durante boa parte da súa vida está ao servizo ben dos nobres ben da casa real, para decorar diversas estancias das súas mansións, para iluminar libros, para subliñar icónica e iconograficamente a figura de determinado prócer. Tal é o caso de Arthur Jan van der Wyck (1477-1557), máis coñecido como Jan van Battel (en alusión ao seu territorio de orixe).

Jan van der Wyck

Stadhuis (Casa do Concello)

Especializado na realización de escudos de armas, as primeiras referencias que del temos datan –aproximadamente– de 1504, cando proxecta a decoración do templo de Sainte-Gudule, en Bruxelas. Cinco anos máis tarde, realiza un traballo semellante para a igrexa de Saint-Jacques-sur-Coudenberg, localizada na mesma urbe.

Quizais sexa este un autor non moi recoñecido na historia da arte do renacemento flamengo, cando menos na medida en que se merece. A nós espértanos a curiosidade cando contemplamos un espectacular tríptico que realiza, para a casa do concello de Malinas, sobre o rei Carlos V.

Margarida de Austria

Grote Markt

O motivo desta peza, coma outras moitas, ten que ver coa propaganda política que dende a Casa de Habsburgo se intenta estender polos seus dominios. É así que Margarida de Austria –tía de Carlos V– ordena a realización deste fermoso –e non tan famoso– tríptico. Ela, arquiduquesa de Austria, casara co príncipe de Asturias, Xoán de Aragón e Castela, que fora herdeiro do trono dos seus pais (Sabela e Fernando os “Católicos).

Margarida de Austria por
Bernaerd van Orley

Margarida nace en 1480 en Bruxelas e falece en Mechelen (Malinas) no ano 1530. Os seus escudos de armas están representados na Casa do Concello malinés (Stadhuis), que se localiza na Praza Maior (Grote Markt). 

Este edificio –construído parcialmente en 1526 polo arquitecto Rombout II Keldermans– nunca chega a ser rematado na súa totalidade até as primeiras décadas do século XX.

Antes de falecer, Margarida deixa como único sucesor ao seu sobriño Carlos, polo que pouco a pouco o poder do soberano faise máis e máis grande.

O Tríptico

Conservado nos museos Municipais de Malinas (Stedelijke Musea), segundo esta institución o tríptico titúlase Karel V tronend te midden van zijn territoriale bezittingen ("O trono de Carlos V, rodeado das súas posesións territoriais").

Encargado, tal e como dixemos, a Arthur Jan van der Wyck en 1516 e rematado en 1517, a súa función é "decorar" a sala da tesouraría da Casa do Concello. Custa –segundo o Catalogue du Musée, na súa décima edición, 1869– algo así como 20 floríns; mais non debemos esquecer que no momento en se que se executa o proxecto o monarca comeza a administrar os reinos hispánicos por "incapacidade" da súa nai. Isto acordárao Fernando de Aragón, o seu avó materno, nas súas últimas vontade (pronunciadas o 22 de xaneiro de 1516). 

Grote Markt

O óleo sobre madeira exponse, hogano, nunha das grandes salas da casa consistorial e conta cunhas dimensións bastante limitadas. O panel central mide 0.88 metros de alto por 0.58 de alto; e os dous laterais 0,90 metros por 0,25. Por conseguinte, de térmolo totalmente aberto, a peza mide 1,38 m de longo, o que o fai non moi grande.

E para subliñar o valor que se merece, non hai moito foi incluída no catálogo de obras mestras do goberno flamengo.

Armerías representadas

No panel central represéntase a un monarca mozo –que aínda non é emperador– sentado nun ornamentado trono con cortinas de ouro. A súa cabeza recóbrese cunha gorra de veludo carmesí, coa man esquerda terma do cetro, coa dereita da espada e atavíase cun traxe real provisto do correspondente manto de armiño. A figura fica rodeada por unha orla circular de brasóns, presidido polo escudo real.

Coas faccións características dos Austrias execútase un rostro de certa finura que harmoniza na desmesura de todo o conxunto.

No panel da esquerda hai representados 21 escudos de armas, no da dereita outros tantos; e no central 22; o que suman 64 brasóns alusivos aos dominios e orixes do monarca.

Debaixo da orla circular existe unha inscrición escrita en francés que fai memoria dos títulos que, até ese momento, posúe Carlos V. Dela despréndese, perfectamente, que o soberano –alén de moitos estados– tamén o é do reino de Galiza:

Inscrición do panel central

“Charles par la grace de Dieu, catholisque roy de Castille, de Leon, d’Aragón, des deux Ciciles, de Jerusalem, de Navarre, de Maorque, de Valence, de Galice, de Tolledo, de Seville, de Granade, de Sardene (...), Archiduc d’Austriche, duc de Bourgougne, de Lothier, de Brabant, de Stirie, de Carintie, de Carniole, de Limbourg, de Lucembourg et de Gueldres, comte de Flandre, de Habsbourg, de Friole, d’Artois, de Bourgogne (...)”.

Analizando o panel central, podemos ver que o escudo que preside todo o conxunto é o propio do soberano. Nos vértices superior dereito e esquerdo (do observador) contémplanse os de Austria e Aragón; nos vértices inferiores, os de Borgoña e Castela e León. Na orla circular (como dixemos presidida polo escudo de Carlos V), e en sentido horario, están presentes os seguintes territorios e reinos: León, Dúas Sicilias, Xerusalén, Mallorca, Galiza, Sevilla, Sardeña, Buxía, Biscaia, ..., Granada, Toledo, Valencia, Navarra, Nápoles, Aragón e Castela.

O escudo de Galiza, timbrado con coroa real aberta, descríbese deste xeito: en campo de azur, un copón pechado de ouro.

Obsérvase Galiza nun mundo de antano,... Degoramos que isto siga a ser presente: historia e realidade; respecto ás orixes e coherencia identitaria no universo actual.

CARLOS V, LUTERO E DURERO. A DIETA DE WORMS E O ESCUDO DA GALIZA

Escudo de Galiza - ano 1521

A historia comeza coas biografías de tres personaxes: un rei, un teólogo e un artista (o cetro, a sotana e o pincel); Carlos V, Martiño Lutero e Alberto Durero. Mais o relato, no seu contexto, abrangue tres anos: 1519, 1520 e 1521.

ANO 1519

Comezamos sinalando que no arranque de 1519, concretamente en febreiro, Carlos V se dirixe a Barcelona para convocar as Cortes Catalás. Un mes antes morreralle o seu avó paterno, Maximiliano I, polo que en xuño é elixido Rex Romanorum. Así e todo, o Papa Clemente VII nomearao –anos máis tarde– emperador do Sacro Imperio Romano Xermánico, malia que de facto xa o era dende esa data.

Entrementes, Lutero rexeita o poder do Sumo Pontífice, León X, considerando que non é infalíbel, senón humano, alén de que subliña que os concilios tampouco o son.

Anagrama de Alberto Durero

Carlos V

Albrecht Dürer, o xenial artista nado en Nuremberg, retrata por última vez a Maximiliano I nunha pintura que lle serve de base para o gravado que logo ha facer do soberano. Remata, tamén en 1519, a obra titulada “Santa Ana, a Virxe e o Neno”, e, antes de iniciar o verán, acompaña ao prestixioso avogado Willibald Pirckheimer e a Martin Tucher nas súas misións diplomáticas por Suíza. É preciso comentar, ademais, que a primeira das obras á que fixemos referencia, remátaa logo da morte de Maximiliano, e na actualidade consérvase no Kunsthistorisches Museum de Viena.

ANO 1520

Alberto Durero

Ao ano seguinte –o 23 de outubro– Carlos V vai ser coroado emperador na cidade alemá de Aachen (Aquisgrán). E isto tiña moito de simbólico, pois a urbe fora un dos lugares favoritos de Carlomagno (tanto é así que falece nese lugar). Pero as cousas non estiveron prontas. Antes de embarcar, convoca as Cortes Castelás en Santiago de Compostela (iniciadas o 31 de marzo na sala capitular do Convento de San Francisco coa ausencia dos procuradores de Toledo e Salamanca). Por mor da resistencia das Cortes, traslada a súa sé á Coruña e, celebradas, o 20 de maio parte dende a cidade herculina para ser coroado emperador. Cómpre lembrar –asemade– que é nese tempo cando xorden numerosos conflitos na Península: a Guerra das Comunidades de Castela (1520-1522), as Germanies no reino de Aragón (1519-1523) e a continuación da guerra que os navarros ocasionan no seu reino (1521) para lle recuperar a plena autonomía.

Volvendo a tratar sobre Lutero, este entra en contacto con humanistas como Erasmo de Rotterdam (1466-1536), Philipp Melanchthon (1497-1560) e Johannes Reuchlin (1455-1522). E o papa esíxelle que se retracte de 41 das 95 teses que tiña formulado, pero o teólogo –como protesta– queima en público a bula pontificia Exsurge Domine, e, na súa heterodoxia, reafírmase nestoutra: “Contra a execrábel bula do Anticristo”.

No que concirne a Durero, acompañado pola súa muller –Agnes Frey– e a súa criada, o 12 de xullo sae de viaxe dende Nuremberg polos Países Baixos, onde se relaciona cos pensadores e artistas daquel entón. Asiste así mesmo ao nomeamento de Carlos V; mais coa felicitación do novo emperador, tamén busca renovar a pensión vitalicia que Maximiliano I lle concedera o 6 de setembro de 1515 (e que supuña recibir anualmente 100 floríns). A xeito aclaratorio, subliñemos que varios destes apuntamentos están extraídos da xenial obra de Jeanne Peiffer titulada Alberto Durero, De la Medida (Akal, 2000).

ANO 1521

E será en 1521 cando Carlos V pretenda tomar a primeira “Dieta” do imperio (ou Reichstag) na cidade de Nuremberg; porén celebrarase en Worms (a partir do 28 de xaneiro dese ano). A asemblea de príncipes do “Sacro Imperio Romano Xermánico”, loxicamente, foi presidida polo monarca e a ela –co obxecto de que se retractase das súas teses– foi obrigado a comparecer Martiño Lutero. O eclesiástico, no canto de abxurar e arrepentirse, defende enerxicamente a súa postura, o que supón que no Edito de Worms (emitido na conclusión da asemblea, o 25 de maio dese ano) se declare a Lutero coma un delincuente e que se prohiba non só a lectura dos seus escritos, senón incluso a posesión dos mesmos. Recórdese que o Papa León X excomunga ao teólogo disidente (por medio da bula Decet Romanum Pontificem) e este refúxiase no castelo de Wartburg, protexido por Federico “O Sabio”, príncipe elector de Saxonia e –curiosamente– mecenas de Durero.

Willibald Pirckheimer

No tocante ao artista plástico, cómpre facer mención dun acontecemento moi interesante neste eido. Por mor da pretensión inicial de celebrar a Dieta en Nuremberg, proxéctase sacar unha medalla conmemorativa. Asesorado por  Willibald Pirckheimer; o secretario daquela cidade, Lázaro Spengler; e Johannes Stabius (secretario que fora de Maximiliano I); Durero comeza a bosquexar e deseñar o anverso e o reverso da medalla. Ambas caras irán contornadas por unha restra de escudos que representan as armas dos reinos do soberano, entre as que están as propias de Galiza. Dado por concluído o deseño, traslada os seus debuxos a un prestixioso mestre gravador da Casa da Moeda de Nuremberg, Hans Krafft der Ältere, que se responsabiliza de facer os carimbos e fundir a pezas. Segundo os técnicos do MAN (Museo Arqueológico Nacional – Madrid) a serie será moi reducida, tanto é así que na actualidade non se coñecen máis dunha ducia delas fundidas en prata.

Unha praga acontecida en Nuremberg provoca que a Dieta se traslade a Worms, polo que as medallas non deberon ser entregadas ao monarca. Cavilouse na posibilidade de que estas se puxesen á disposición do emperador anos máis tarde, pero con independencia do que acontecido, o concello de Nuremberg acorda acuñar 24 pezas, das que na actualidade –alén das que fican en mans particulares– 9 son custodiadas en diversas institucións museográficas (Coburg, Edimburgo, Londres, Madrid, Munich, Nuremberg, París e Viena).

DESCRICIÓN DA MEDALLA

No anverso da medalla, co busto de Carlos V, gravouse outrosí a lenda “CAROLUS : V : RO(manorum) : IMP(erator)”. Nela identifícanse as seguintes armerías e reinos:

      A) O lema "Plus Ultra" entre as columnas de Hércules

Anverso da medalla

1)       Castela

2)       Aragón

3)       León

4)       Nápoles

5)       Sicilia (antigas armas)

6)       Dúas Sicilias

7)       Xerusalén

8)       Sevilla

9)       Xaén

10)    Galiza

11)    Valencia

12)    Toledo

13)    Granada

14)    Navarra

Reverso da medalla

O reverso leva os seguintes emblemas:

15)    Sardeña

16)    Córdoba

17)    Córsega

18)    Murcia

19)    Xaén

20)    Algarve

21)    Alxeciras

B) Un "N" en alusión á cidade de Nuremberg

22)    Mazarrón

23)    baleiro (quizais represente ao Novo Mundo)

24)    Menorca

25)    Mallorca

26)    Illas

Escudo primitivo do Reino da Galiza
Medalla de Nuremberg

27)    Terra Firme e

28)  A Aguia imperial con halo e co escudo de armas dos Austria e Borgoña.

A nivel descritivo pódese sinalar que o escudo do Reino da Galiza, como se aprecia –con nidia claridade– está desprovisto das clásicas cruces, e soamente un copón eucarístico preside todo o campo. Por timbre, leva unha coroa real aberta.

Como se observa, Galiza sempre estivo presente na “cultura europea”, polo que o universalismo era entendido coma un conxunto de diversidades... (non sempre, tamén é certo, respectadas). Algo diferente ao que arestora acontece, dicimos respectar e lexíslase moitas veces neste senso, mais as actuacións son contraditorias coa intencionalidade.