A TORRE DOS VALLE-BERMÚDEZ (A POBRA DO CARAMIÑAL) EN DOLOROSO ESTADO

Non comprendo certas cousas...
E isto é impresionante, ao mesmo tempo que penoso, se temos a ben analizar o que significa en amplitude cada un dos aspectos que vinculan a Torre dos Valle-Bermúdez da Pobra do Caramiñal coa cultura galega.
Como se pode deixar deteriorar unha edicificación civil (como se fose doutra índole) cando debera ser fachenda e orgullo de toda a sociedade!!!???: das/os pobrenses, das/os galegas/os, de todas as administracións (local, autonómica e estatal).

A TORRE DOS VALLE-BERMÚDEZ

E lembremos de que se trata: 

A torre, ergueita na primeira metade do S. XVI por mercadores poderosos da caste dos Xiance, posúe arestora a declaración de Ben de Interese Cultural (BIC), alén de ser un dos poucos edificios renacentistas galegos desta tipoloxía, localizado na citada vila mariñeira, tan rica en patrimonio como tamén nalgún fracaso. E digo fracaso pois cumpriría cavilar nas arbitrarias explicacións que algúen nos agasallaría tras xustificar a histórica derruba da casa do escritor e fillo predilecto da vila Victoriano García Martí (1881-1966). Surrealista o feito, non? Pois autorízase a demolición para que un supermercado local (da compañía Gadis) puidese instalar un aparcadoiro: Vivamos coma galegos!!! Nin a propia empresa debera ter considerado e aprobada tal posibilidade... Aínda que o obxecto responsábel recae, obviamente, nas administracións e -de forma subsidiaria- naqueles que o consentimos. Ou iso creo. 

Con independencia deste excurso, pois non é o tema que hoxe nos interesa sobremaneira, retomamos a liña argumental que nos trae. Así cómpre sinalar que a torre tamén posúe a declaración de Monumento Histórico Artístico (concretamente dende 1976). Aínda que outrora é a morada orixinal na que reside a familia Valle-Bermúdez e particularmente o autor de Luces de Bohemia, hogano cumpre a función de dar espazo, lugar e protección á casa-museo de Ramón María del Valle-Inclán. 

Neste inmóbel consérvase un importante patrimonio vinculado ao autor e á súa familia, con manuscritos orixinais (correspondencia incluída), con primeiras edicións das obras de Valle, pezas únicas e valiosísimas de distintos protagonistas das artes plásticas galegas, con cadros de pintores egrexios coma Juan Luís López (1894-1979), escaiolas coma a de Maxín Picallo (sobre o nacemento do Río Miño), cadros orixinais de Siro López, e algúns deste que escribe (caricaturas e augatintas)... 

E pregunto (SÓ É UNHA PREGUNTA, NON PRETENDE SER UNHA AFIRMACIÓN, ou si, quen sabe!) se existe algunha administración á que lle interese conservar este ben, e tomarse en serio o que significa custodiar os bens culturais da nación galega, das súas fillas e fillos, das/os creadores literarios e plásticos. Pois para sermos correctos precísase falar de ORZAMENTOS, SUBVENCIÓNS e COMPROMISOS REAIS (que ao fin e ao cabo non se trata doutra cousa que observar e aplicar a LEI 5/2016, do 4 de maio, do patrimonio cultural de Galiza)... 

Cumpriría que se crease, dunha vez por todas -que xa tarda-, unha fundación que fose quen de velar pola divulgación e resgardo de todo ese legado e patrimonio... Os autores e autoras que aí temos pezas (depositadas, cedidas ou expostas) ampáranos no dereito a que estas sexan protexidas de maneira apropiada e que contribúan a enriquecer -día si, día tamén- o que xa é unha figura universal: a de Ramón María. E oxalá fose este espazo íntimo que pisamos -chamado Galiza, este anaco de terra que serviu de berce e inspiración a unha das mellores plumas de todos os tempos-, de impulso de todos os fillos e fillas ilustres que fixeron matria, ou crearon canles artísticas polo mundo adiante.

A EXPOSICIÓN DAS AUGADAS DA TORRE

Aínda que gusto de protexer calquera resto arqueolóxico, ben cultural ou patrimonio colectivo da sociedade galega; quizais me encariñei de vez coa torre dos Valle-Bermúdez ao analizar polo miudo os relevos esculpidos nas pedras do solemne edificio. 

Analizalos de xeito xeométrico (nas proporcións, no material, nos motivos), estudalos e logo intentar reproducilos en augatintas sobre láminas de algodón... creou un lazo que ten que ver coa posesión. Un non é dono desa arquitectura pero pode "posuila", acariñala e tela como próxima. Deste feito, de gozar das súas gárgolas, dos canos coma canóns, das sereas, dos homes vexetais, dos escudos de armas, e do bestiario mitolóxico -profano e fantástico- somos quen de crer na magnitude desa plástica renacentista e posuila dende un aspecto comunitario. "Todo o que se ignora, desprézase" (que dicía Antonio Machado).

Como resultado do estudo, coas axudas xenerosas dos responsábeis da casa-museo, gustamos de expoñer (do 16 de outubro ao 17 de novembro de 2015) todas as láminas creadas (máis de corenta) coa intención de divulgar, reinterpretar o feito plástico, reencontrármonos coa estética e ética renacentistas, e reescríbirmonos coma a ave fénix que asexa -aínda hoxe- na cornixa da torre.

BRIÓN, FENTO, SILVEIRA

Na actualidade, como dende aquela e dende antes dese tempo, segue a medrar o brión, enraíza o fento, asexa a silveira, ulíscase o lique que lica no granito, despréndense tellas da cuberta (co risco que isto coadxuva), entra a auga no interior, esténdense as humidades (polo tanto, quizais puidese proliferar o inimigo do documento impreso ou manuscrito: o fungo) mais non todo é "selva", quizais. 

Deterióranse paseniño -pola acción "humana" e a atmosférica- os relevos platerescos... No "xardín umbrío" repousa a sombra, sen luces... Comedias bárbaras, talvez, no S. XXI.

Se somos sensatos habería que subliñar outro feito, ao meu entender, que desmereceu un chisco aquela maxestosidade da torre e do pazo. Polos anos setenta do século pasado acométese unha "restauración", coa ampliación dun edificio anexo que non harmoniza ren co principal. A obra contemporánea, feita "dese xeito arbitrario" antes do boom inmobiliario, leva o absurdo selo do prescindíbel. Incluso podemos sinalar que o proxecto orixinal (obra de Carlos Fernández-Gago Varela) "desaparece" dos arquivos municipais, ou traspapélase, que xa se sabe como son estas cousas.

Pero deixádeme seguir afondando un chisquiño máis en como se "respecta" o patrimonio. Fornece esta idea o método polo cal un certo alcalde autoriza a limpeza do edificio histórico: a auga a presión, esa que é tan agarimosa cos relevos, coas pátinas superficiais, cos detalles... O resultado, aínda que se comenta polo baixiño, foi o seguinte: algún escudo con tenantes erosionado, algunhas columnas con bustos masculino e femenino irreconocíbeis... Por sorte houbo quen se animou a esixir a inmediata paralización da obra, e falo do que era por ese tempo o arquitecto municipal da Pobra, Carlos Henrique Fernández Coto.

O que tamén causa dor é ver como todas aquelas casiñas mariñeiras en simbiose (dende a sinxeleza das liñas construtivas) coa contorna e coa propia torre foron esfarelando e ninguén as quixo consolidar: bo motivo para alzar outras torres (de máis andares, máis pobres en materiais e lamentabelmente incómodas para moitos ollares). Porque a paisaxe (natural e urbana) e as vivendas humildes tamén forman parte do concepto patrimonio... do noso, do que nos fai ser e seguir sendo.

Quizais teñamos algún día ese panfleto turístico, de perfecto encadre, que realce a imaxe deteriorada, aínda que non decrépita. Imaxe que, se cadra, é o símbolo máis fiel do esperpento contemporáneo: a casa do "creador do esperpento", nunha situación "esperpéntica"... Vaites, vaites!!! Talvez conservemos fotos históricas do que foi e non se soubo gardar entre as alfaias e os aloumiños.

Xa o dicía Castelao, que o problema do idioma en Galiza é un problema de Cultura... Aínda que considero que non soamente isto é veraz no que concirne á lingua, senón que noutros aspectos tamén se certifica... Todo se resume nun problema de afectos, de AMAR o que che é propio e tamén respectar -que é outra forma de amar- o que non che pertence máis que pola mirada, pola historia, pola artes, pola sociedade e a natureza. Debemos posuír o que nos fai sermos conscientes do que somos. Ou iso creo, talvez...

A COSMOGRAPHIA DE SEBASTIAN MÜNSTER E GALIZA

Poderíamos comezar polo seu autor, mais neste caso coñecerémolo grazas ás súas obras. Moitos foron os traballos que elabora e publica, abarcando diversas disciplinas como a Gnomónica, a astronomía e a cartografía. Segundo se sabe, é o primeiro autor alemán que na lingua que lle é de seu escribe sobre a cultura hebraica e o hebreo. Non sendo menos de dúas ducias os seus títulos, os que máis nos interesan para este capítulo teñen que ver coa cosmografía. Velaquí as que coñecemos: Die Planetentafeln, Organa planetarum (1536), Cosmographia universalis (1544), e De radio astronomico et geometrico liber (1558).

SEBASTIAN MÜNSTER: LIÑAS BIOGRÁFICAS

Sebastian Münster

Editio princeps (1544)

Comprobamos, logo así, que este é un autor xermánico da primeira metade do século XVI, que vive en tempos do Emperador Carlos V e desenvolve un importante labor intelectual en distintos eidos. Fillo dun granxeiro e de nome Sebastian Münster, nace por 1488 (na cidade alemá de Ingelheim am Rhein), recibe a orde sacerdotal (en 1512) e será reitor da universidade de Basilea (fundada en 1459 polo Papa Pío II). Alén diso, debemos destacar un feito: os seus estudos, dos que se fixo eco a sociedade renacentista, provocaron que hoxe sexa considerado un dos maiores cosmógrafos de todos os tempos.

Falece na cidade suíza de Basilea en 1552, deixando unha importantísima produción cultural.

 A COSMOGRAPHIA

Hispania na Cosmographia
de Sebastian Münster

A obra da facer fincapé é aquela titula Cosmographia, que ve a luz no ano 1544 e que tivo unha repercusión enorme por toda Europa. Segundo parece, trátase da primeira descrición do mundo escrita en lingua alemá da que teñen saído dos tórculos non menos de dúas ducias de edicións nun mesmo século. Por se isto fose pouco, verteuse a varios idiomas: latín (1550), francés (1552), checo (1554), italiano (1558) e inglés (1561), tal e como nos trae Nandini Das na obra colectiva titulada The Oxford Handbook of English Prose 1500-1640.

Numerosísimos son os territorios que trata esta obra. E así divulga moitos feitos históricos, accidentes xeográficos, asuntos de interese e aspectos lingüísticos das Illas Británicas, de Hispania (con todos os seus reinos), Bélxica e Países Baixos, Italia... Isto no que concirne ao libro II, os restantes até o sexto (con este incluído) abordarán introduciranse noutros territorios de Europa, Asia, América e África.

Edición francesa de 1575

No que respecta a “Hispania”, abundantes son os lugares, cidades e territorios que cita; aínda que se ha centrar nos oito reinos principais: Aragón, Granada, Portugal, Castela, León, Toledo, Galiza e Navarra. Estes, ademais, aparecen representados cos seus brasóns reais.

OS GRAVADOS

Rinoceronte de David Kandel,
nunha edición de 1598

A obra destaca polos seus impresionantes gravados, concretamente xilografías, que foron elaborados con grande mestría por varios dos mellores artistas dese tempo. Os motivos representados non son unicamente decorativos (como letras capitulares, recreacións florais, vexetais e animais), senón que tamén recrea o aspecto de importantes cidades de Europa, a cartografía de países, continentes e do globo terráqueo, personaxes históricos e incluso brasóns de armas. Nun principio os gravados puideron ser non moi “complicados” na súa elaboración, mais moitos deles –aínda que conservando o mesmo espírito artístico- foron mellorando ao longo das décadas. Tanto é así que algúns escudos de armas só estaban boquexados con coidados trazos rectos e curvos, para logo seren sombreados en edicións vindeiras e, incluso, logo de finalizar o S. XVI, seren coloreados manualmente.

Rinoceronte de David Kandel,
nunha edición coloreada

Fermosísimos son moitos dos animais “exóticos” alí estampados, coma o rinoceronte (que subliña a súa fermosura nas edicións do S. XVII). Pero observamos que algúns motivos, como este que acabamos de citar, son interpretacións de certos autores deixados levar polo ronsel que deixaron os seus predecesores. O xilografía do rinoceronte que realiza David Kandel é moi semellante a aqueloutra que fixera Durero.

OS GRAVADORES

Detalle de Galiza, no mapa
de Hispania

E xa que comezamos a tratar os gravadores, cómpre citar, ademais de David Kandel (1520-1592), especializado na temática naturalista, aos suízos Hans Rudolf Manuel Deutsch (1525–1571) e Urs Graf (ca. 1485-1528) e o alemán Hans Holbein “O Mozo” (ca. 1497–1543). 

Edición de 1546

Descoñecemos, de momento, quen puido ser o gravador ou os gravadores que estamparon os escudos de armas que se plasman nesta obra, e máis concretamente os que se corresponden cos reinos hispánicos. O que se pode afirmar é que os catro citados estaban entre os mellores daquel tempo nas xeografías alemá e suíza.

 O  BRASÓN DO REINO DE GALIZA

Segundo analizamos as diversas edicións da obra, primeiramente os escudos dos reinos hispánicos eran meros bosquexos (aínda así de calidade) perfectamente executados. Logo engadíronse sombreados e os característicos efecto luminosos para suxestionar volumes, e na edición de 1624 coloreados manualmente.

Edición do S. XVII

Indicábamos noutro lugar que foron os brasóns de Aragón, Granada, Portugal, Castela, León, Toledo, Galiza e Navarra os representados... Por 1544 so se indicaban estes nomes, mais logo, na edición francesa, engadiríase o concepto de royaume. 

No que afecta ao reino galego, o brasoamento é o seguinte: “sementado de cruces, un compón ou cáliz pechado”. De querermos precisar un chisco máis, só resta dicir que en todas as edicións aparecen seis cruces, e naquelas que son coloreadas, o campo é azur e o copón de ouro.

GALIZA NA ABDICACIÓN DE CARLOS V, POR FRANS FRANCKEN

Os Francken escribiron na historia das artes plásticas de Bélxica non só unha páxina importante, senón varios capítulos. E o motivo radica no feito de que non foron poucos os pintores que conseguiron subliñar os seus nomes nos cadros que, ao longo da súa vida, gustaron de pintar con enorme mestría.

Que teñamos constancia, Nicholas Francken é o primeiro dunha longa saga de artistas que, cando menos, se estenderá durante cinco xeracións.

Tamén podemos sinalar que máis dunha ducia de membros desta familia portentosa destaca neste eido; incluíndo a unha muller: Isabella Francken (filla de Hieronymus Francken).

UNHA CASTE DE ARTISTAS

O declarado Nicholas, que se estebelece en Herentals e posteriormente en Autuerpen, é o proxenitor de Frans Francken I "O Vello" (1542-1616), do que se poden consultar importantes datos biográficos na obra Flemish Paintings in the Metropolitan Museum of Art (de Walter A. Liedtke)

Este último artista, que consegue ser un pintor de éxito, ten igualmente dous irmáns moi reputados: Hieronymus Francken I (1540-1610) e Ambrosius Francken I (1544-1618). Do seu matrimonio con Elisabeth Mertens, Frans ten media ducia de fillos: Thomas (Autuerpen 1574-1625), Hieronymus Francken II (Autuerpen 1578-1623), Ambrosius II (Autuerpen 1581-1632), Magdalena, Elisabeth e Frans Francken II "O Mozo" (Autuerpen 1581-1642). Todos os homes forman parte do mundo artístico e, o que máis ou o que menos, adquire o recoñecemento dentro dese eido.

FRANS FRANCKEN II

Frans Francken II
"O Mozo"

Alén de ser alumno do seu proxenitor e de ter forxado unha carreira artística moi elevada a unha idade temperá, convértese en mestre da guilda ou gremio de San Lucas, na súa cidade natal (aló polo ano 1605). A este grupo tamén pertence o seu pai (tal e como se nos asegura na European Paintings in the Collection of the Worcester Museum).

Dous anos máis tarde, instálase pola súa conta ao tempo que contrae matrimonio e lle nace o seu primeiro fillo homónimo (Frans III) que, seguindo a traxectoria familiar, había ser alcumado "Rubensian Francken" (facendo alusión a Rubens, evidentemente). Hieronymus Francken III, membro da súa proxenie, non renuncia ao mundo da plástica, e así o ha facer igualmente o seu descendente: Constantijn Francken.

Afondar nas virtudes dos membros destacados desta familia, no contexto da arte, alén de ser interesantísimo, resulta moi complicado, e incluso é un xeito de nos desviar do tema central, que ten moito que ver con Frans Francken II.

Con respecto a este pintor, provisto de certos conceptos manieristas na súa obra, os seus cadros posúen un pouso alegórico ben importante, e exemplo disto é aquela pintura que -conservada en Ámsterdam no Museo Nacional de Holanda (Rijksmuseum)- leva o título de Alegoría da abdicación do emperador Carlos V en Bruxelas.

TESTAMENTO DE CARLOS V

O emperador Carlos V

Carlos V pronuncia as súas últimas vontades o 6 de xuño de 1554, concretamente na cidade de Bruxelas, e nelas fai gala dun amplo elenco de títulos. Velaquí algúns deles:

"En el nombre de Dios todo poderoso, Padre, Hijo, Spíritu Santo, tress personas, un solo Dios verdadero, y de la gloriosa siempre Virgen y Madre suya Santa María, Nuestra Señora, y de todos los Santos y Santas de la Corte Celestial; nós, don Carlos, por la divina clemencia Emperador de los Romanos, Augusto Rey de Alemaña, de Castilla, de León, de Aragón, de las dos Sicilias, de Hierusalem, de Ungría, de Dalmaçia, de Croaçia, de Navarra, de Granada, de Toledo, de Valençia, de Galicia, de Sevilla, de Mallorca, de Çerdeña, de Córdova, de Córcega, de Murçia, de Jaén, de los Algarbes, de Algezira, de Gibraltar, de la Islas de Canaria, de las Indias, Islas y Tierra Firme del Mar Océano, Archiduque de Austria, Duque de Borgoña, de Brabante, de Lothoringia, de Corintia, de Carniola, de Linburg, de Luçenburg, de Gueldes, de Athenas, de Neopatria, Conde de Barcelona, de Flandes, de Tirol, de Auspurg, de Arthois y de Borgoña, palatino de Henao, de Olandia, de Zelandia, de Ferrete, de Friburg, de Hanurg, de Rosellón, de Hutfania, Langrave de Alsacia, Marqués de Burgonia y del Sacro Romano Imperio, de Oristán y de Gociano, Príncipe de Cataluña y Suevie, señor de Frisia, de la Marcha Esclavonia, de Puerto Haon, de Vizcaya, de Molina, de Salinas, de Triplo y de Malinas, etc.".

Neste seu testamento sinálase que escolle ao seu fillo Filipe como "heredero y suçesor universal, en todos los dichos mis reynos e señoríos, así de Castilla, de León, Aragón, Cataluña, Valençia, Navarra, Galizia, Sevilla, Granada y las Islas Canaria y de las Indias, islas y Tierra Firme del Mar Océano, Mar del Norte y Mar del Sur, y otras cualequier yslas y tierras descubiertas y que se descubrirán, y señorearán de aquí en adelante, como en todos mis reynos de Nápoles, Cecilia, Mallorca, Menoría, Çerdeña y todos los demás señoríos y derechos, como quiera que sea, pertenecientes a las Coronas de Castilla de Aragón".

Carlos V retirarase en Caucos de Yuste, ao pé dos claustros do mosteiro dos xerónimos. Aí fica ano e medio, até a chegada da súa morte que acontece o 21 de setembro de 1558.

ABDICACIÓN DO EMPERADOR

Logo da pasamento da súa proxenitora, Xoana I de Castela (acontecido o 12 de abril de 1555), o emperador reune á súa familia en Bruxelas a finais de ano. Entre ese 1555 e o 56, acontecen as abdicacións, polas que escolle ao seu irmán Fernando I de Absburgo (1503-1564) como sucesor no Sacro Imperio Romano Xermánico (ratificado de xeito formal en 1558); e ao seu fillo Filipe como herdeiro dos Estados de España e das Indias. Filipe II, monarca dende o 15 de xaneiro de 1556, adquirira tamén o título de Gran Mestre da Orde do Toisón de Ouro. O 25 de outubro de 1555, no Palacio Real de Bruxelas e acompañado de Guillermo de Orange, Carlos V inaugura a súa abdicación cun discurso pronunciado en francés e vestido cuns atuendos negros, unicamente adornados co Toisón. Porén, Frans Francken II non o pintaría, décadas máis tarde, con ese sobrio colorido, senón todo o contrario.

ALEGORÍA DA ABDICACIÓN DO EMPERADOR CARLOS V

Alegoría da abdicación do Emperador
Carlos V en Bruxelas,
por Frans Francken

O cadro no que Frans recrea a abdicación, mide 134 x 172 centímetros en alto e longo, respectivamente, e debeu ser realizado por 1636, segundo Peter Mason (Infelicities: representations of the exotic).

Na zona central do mesmo, sentado no trono e con coroa imperial sobre a cabeza, aparece un feble Carlos V, acompañado do seu irmán Fernando (a que nomea emperador do Sacro Imperio Xermánico) e do seu fillo Filipe II (futuro soberano dos reinos das españas e señor dos Países Baixos). Na parte inferior, máis aló das figuras mitolóxicas representadas, coma tritróns, sereas e Neptuno (que alude a America), tamén hai certos elementos simbólicos que identifican aos continentes europeo, asiático e africano.

Ao pé do monarca, alén da espada, o cetro e o globus cruciger tamén se aprecian un par de documentos con selos de chumbo que representan o parto e repartición dos territorios pertencentes ao emperador. Na dereita do cadro tamén se aprezan varias damas da realeza (unha delas puidera ser a emperatriz Sabela de Portugal, muller de Carlos V) que portan tres pendóns, nos que se identifican os brasóns de distintos territorios e reinos que foron motivo de reparto.

IDENTIFICACIÓN DOS ESCUDOS

Enumeración dos brasóns

No primeiro pendón represéntanse todos aqueles territorios ligados aos Países Baixos e aos estados Borgoñóns. Comeza cos ducados de Brabante (1), Limburgo (2), Luxemburgo (3) e Güeldres (4); os condados de Flandres (5), Artois (6), Henao ou Hainut (7), Holanda (8), Zelanda (9), Namur (10) e Zutphen (11); o marquesado de Antuerpen (12); os señoríos de Malinas (13), Utrech (14), Frisia (15), Overijssel (16) e Groninga (17)

Localización do escudo de Galiza

No segundo pendón identificamos once reinos da Península Ibérica: Castela (18), León (19), Aragón (20), Navarra (21), Granada (22), Toledo (23), Córdoba (24), Valencia (25), Galiza (26), Xaén (27) e Mallorca (28)

No último grafáronse as armerías propias das terras do Lacio; isto é, os reinos das Dúas Sicilias (29) e Nápoles (30); o ducado de Milán (31); e os reinos de Sardeña (32) e Córsega (33).

ESCUDO DE GALIZA

Galiza na obra de
Hiérosme de Bara

Escudo de Galiza na pintura
de Frans Francken II

Como se achegou, no pendón relativo aos reinos peninsulares gráfase o emblema propio do reino galego. A súa descrición podería ser esta: "en campo de azur, e sementado de cruces recrucetadas e fixadas de prata, un copón pechado de ouro; tendo por timbre unha coroa real aberta". 

De querermos sacar algún "parentesco estilístico" deberiamos comparalo con aquel que Hiérosme de Bara trae para Galiza na súa obra titulada Le Blason des Armoiries, e máis concretamente na edición de 1628 (p. 165). Cómpre achegar que na primeira edición, de 1581, contémplanse as mesmas armas.

Córdoba na obra de
Hiérosme de Bara

Como conclusión cómpre sinalar que quizais Frans Francken II se baseou neste armorial para representar as armas propias do reino galego. Enténdase igualmente que a segunda edición da mesma fixérase oito anos antes, aproximadamente, da conclusión do óleo do artista de Antuerpen. En ambos casos (pintura e armorial) as cruces son de prata e non de ouro, ambas aparecen recrucetadas e fixadas e os copóns (pechados) son de ouro. E iso sen ter en conta, ademais, o estilo tan semellante con que están elaborados ambos brasóns galegos.

Para rematar, e co obxecto de certificar esta teoría ("que Frans Francken" se deixa guiar da man de Hiérosme de Bara") é preciso comprobar como o autor do armorial colorea un brasón para o reino de Córdoba "idéntico" ao representado no segundo pendón da Abdicación do Emperador Carlos V en Bruxelas (1636).